چکیده
در دوره ناصرالدین شاه قاجار تعداد روشنفکران آشنا به تمدن و فرهنگ غرب افزایش یافت. اگرچه در این عصر آگاهی روشنفکران نسبت به قبل افزایش یافت اما این روشنفکران هیچگاه نتوانستند مبانی توسعه غرب و راه حل بحران عقب ماندگی ایران را بشناسند.

 در نتیجه سیاست هایی که برای توسعه ایران ارائه کردند چندان مناسب جامعه در ایران آن روزگار نبود و در غایت با موفقیت کامل توأم نگردید.

میرزا حسین خان سپهسالار از جمله روشنفکران نواندیشی بود که در روند نوسازی ایران نقش مهمی ایفا نمود او که دنبال یک دوره فترت در جریان نوخواهی و نوگرایی برسر کار آمده بود با تأثیرپذیری از جریانات اصلاحی غرب و عثمانی، نهادهای مختلفی طراحی نموده که موجب حرکت تجددخواهی در ایران شد و آهنگ حرکت به جانب غرب تسریع گردید.

 مجموعه اصلاحات انجام شده توسط میرزا حسین خان و دیگر اصلاح گران عصر قاجار اگرچه در نوع خود جدید بود اما به دلیل سطحی نگری و عدم تعمق صرفا باعث تقویت نظام حاکم و افزایش توان نظامی شد به همین دلیل نتوانست دستاوردهای مطلوب مستمر و موثر داشته باشد و تلاش های مصلحان عصر قاجار نه تنها انحطاط تدریجی دستگاه دولت را به دنبال آورد بلکه شکست روند اصلاحات زمینه ساز مداخله هر چه بیشتر سلطه جویان خارجی در ایران گردید.

واژگان کلیدی:میرزا حسین خان سپهسالار.اقتصادایران .روابط ایران وروسیه.اصلاحات غربی

چگونگی رسیدن سپهسالار به مشاغل دولتی
خدمات دولتی میرزا حسین خان از صدارت امیر کبیر آغاز شد. میرزا حسین خان در سال 1267 ه ق به سمت کار پردازی و مقام کنسولگری به بمبئی رفت مدت مأموریتش سه سال به درازا کشید.

او در سال 1270 با ثروت فراوان از بمبئی به ایران مراجعت کرد ، میرزا آقاخان نوری در سـال 1271 ه ق سپهسـالار را بـه سرکنسولی تفلیس منصوب گـردانید. در سـال 1275 ه ق در سـال آخـر صدارت میـرزا آقـاخان  نوری به منصب وزیر مختار ایران در اسلامبول منصوب شد و مدت 10 سال واندی تا سال 1285 به عنوان وزیر مختار و دو سال آخر به عنوان سفیر کبیر دربار عثمانی خدمت کرد. در دورانی که میرزا حسین خان به عنوان سفیر کبیر در عثمانی خدمت می کرد موقعیت ایرانیان در آن کشور تحکیم یافت.

در سال 1287 ناصرالدین قاجار عازم سفر عتبات عالیات شد. میرزا حسین خان سپهسالار اجازه سفر به عراق را از دولت عثمانی گرفت شاه قبل از سفر به عتبات عالیات طی نامه ای به میرزا حسین خان فراهم کردن ترتیبات سفر را به او محول کرد.

شاه پاس به خدمات میرزا حسین خان ،او را به همراه خود به تهران آورد و پس از اهداء خلعتی به او ریاست وزارت عدلیه و وزارت وظایف و اوقاف کل مالک سحر و سر ایران را واگذار کرد. (1)درروز12 رجب1288ه ناصرالدین
شاه که از دلبستگی میرزا حسین خان به امور نظامی گری اطلاع یافته بود، مشیرالدوله را به لقب سپهسالاراعظم مفتخر نموده اداره کل امور قشون ایران را به او تفویض نمود.

در ایـن مدت وی وزارت لشکر را در وزارت جنگ ادغام نمود و در سال 1296 ه ق قرار دادی بین ایران و روسیه معتقد نموده و قزاقخانه را در ایران تأسیس کردند. بریگاد قزاق و رؤسای آن بر طبق قرار داد استخدامی فقط تابع وزارت جنگ ایران بودند اما کم کم به صورت یک نیروی مستقل وابسته به دربار روسیه درامدندازان زمان به بعدقزاقخانه یکی ازاعمال نفوذ روس بود.

خدمات سپهسالار در این مدت کم بیش از پیش ناصرالدین شاه را فریفته استعداد و لیاقت او کرد در نتیجه در تاریخ 29 شعبان 1288 ه ق فرمان صدراعظمی سپهسالار را صادر و کلیه امور مملکتی را به او محول کرد.
 
دوران صدارت میرزا حسین خان سپهسالار
 درسال 1289 ه ق میرزا حسین خان با همفکری میرزا ملکم خان ارمنی امتیاز تأسیس خط آهن و استخراج معادن ایران، غیر از معادن فلزات قیمتی به شخصی موسوم به بارون جوسیوس دو رویتر واگذار شد. به موجب توافق نامه ای که بین دولت ایران و رویتر که تـابعیت انگلستان را داشت به امضاء رسید بـرای مدت 70 سال امتیاز خط راه آهن از دریای خزر تا خلیج فارس، انحصار استخراج تمام معادن و امتیاز جنگل ها، امتیاز آباد کردن کلیه زمین های بایر، انحصار حفر قنات در تمام ایران، کندن مجاری، امتیاز دایر کردن بانک، کشیدن خط تلگراف در سرتاسر ایران به استثنای معادن طلا و نقره به رویتر واگذار شد. (2)

حقوق دولت از منافع خالص راه اهن سالی بیست درصد واز سود خالص معادن وجنگل وابیاری پانزده درصدبه دولت میرسید علاوه بران سالی هم مبلغ پانصد هزار فرانق یا بیست هزار لیره انگلیسی به اسم اضافه خواهند داشت مسلم تمایل سپهسالار به انگلیسی ها که در دوران وزارت امور خارجه و صدراعظمی به صور مختلف این تمایل نشان داده شد. در انعقاد این قرار داد بی تأثیر نبوده است.

از مخالفان جدی قرارداد رویتر روحانیت و علما بودند، مرحوم آیت الله حاج ملا علی کنی و آیت الله سید صالح عرب دو تن از روحانیونی بودند که قرارداد را منفی و حرام اعلام کردند مرحوم حاج ملا علی کنی نـامه ای خطـاب بـه نـاصرالدین شـاه دربـاره ایـن قـرارداد و نیز خطـرفراماسونری خطاب وعتاب جالبی دارد دراین نامه مفصل واعتراض یک هفته بعدازمراجعت ناصرالدین شاه از فرنگ نوشته وعده ای اعتقاد بران است که نگارش ان باعث عزل وبرکناری سپهسالار از صدارت شد.

واگذاری امتیاز راه آهن به فالکنهاگن و شیلات به روسها
ازگرفتاری رویتر رهایی نیافته دولت ایران با مشغله دیگری دست به گریبان شد پیشنهاد ساختن راه اهن جلفا به تبریز .امااین زاده عقل اقتصادی وسیاسی دولت ما نبود جنبه ای بودازنقشه ژنرال ادلف فالکنهاگن. شرایط قرارنامه روسی سنگین تر از مال رویتر بود .

مدت امتیاز نامه هفتادسال ودرامد سالیانه دولت به ماخذ پنجاه درصد سود خالص درنظر گرفته شد.در هر حال شرایط پیشنهادی فالکنهاگن را دولت ایران نپذیرفت.ومخالفت انگلیس هم ادامه داشت در27فوریه 1875 دستورفرستادکه مطلب رادنبال نکنند پس فالکنهاگن ضمن تلگرافیه میرزاحسین خان اعلام کرد طرح قرارنامه راه اهن راکان لم یکن تلقی نمایند ایران از این مخمصه راحت شد. داستان فالکنهاگن کوشش روس بوددربسط نفوذ سیاسی واقتصادی برخوردی بود از رقابت انگلیس وروس انچه در میان نبود سرمایه گذاری درپیشرفت اقتصادی بود.

میرزا حسن خان سپهسالار شیلات شمال را در سال 1289 ه ق به یک تاجر روسی به نام استپان لیانازوف ، تمام شیلات ایران را از انزلی گرفت تا رود اترک به مبلغ سالایانه 41000 تومان اجاره کرد که تمام هزینه هم برگردن صاحب امتیاز است. مدت این قرارداد چندان به طول نمی انجامد، زیرا اختلافات بین طرفین به وجود آمد و سپهسالار مانع از ادامه کار لیانازوف گردید تا اینکه دوباره در سال 1296 ه ق قراردادی به مدت 5 سال برای بهره بردای از شیلات ایران بین میرزا حسین خـان ولیازانف امضا گردید(3)

اوضاع اقتصادی ایران درسالهای(1288-1297)
دوره سپهسالار رامی توان مرحله تحول اقتصادی تازه ای شناخت.رشد سرمایه خصوصی رواج نسبی ماشین بخار ایجادکمپانی تجارتی بکارانداختن سرمایه داخلی درفعالیت تولیدی که نموداران تحول عمومی است.

توجه به سرمایه گذاری خارجی جنبه دیگری از اقتصاد این دوره میباشد نتیجه ای که از تحلیل اقتصادیات ان زمان می گیریم این است که دوره صدارت سپهسالار نقشه اقتصادی جهتی مشخص داشت وپیشرفتی منظم کرد وجهه نظرش اقتصاد صنعتی بودفعالیت اقتصادی دولتی واقتصاد ارشادی رادر بکار انداختن سرمایه داخلی توام ساخت پس از صدارت سیر ترقی اقتصادی کند گشت نوسانهایی درجهات متضاد روی داد گرچه طرح های خوب ریخته شد کمتر کاری به انجام رسید فقدان رهبری متشکل ونبودن هماهنگی در دستگاه دولت  در اقتصاد کشور بیشتر از سایر شئون اجتماع تاثیر بدی کرد واین خود از عوارض نظام سیاسی غلطی بودکه بنیادش بر تقسیم امور دولت میان سپهسالار ومستوفی الممالک نهاده شده بود تصادم میان ان دو بیش از همه جا در کاراصلاح مالیه وضع مالیات جدید به سبک اروپایی وماموریت مستشاران خارجی که میرزا حسین خان به ایران اوردبارز بود.(4)

روابط ایران وروسیه دردوره میرزا حسین خان سپهسالار  
میرزا حسین خان که در دوره اول حیات سیاسی خودازنزدیکی با انگلیسی هانتیجه ای به دست نیاورده بود و مورد غضب روسها نیزقرارگرفت; دردوره دوم حیات سیاسی خود راه نزدیکی با دولت تزاری رادرپیش گرفت وبرای حفظ موقعیت خودامتیازاتی به این دولت داد.جنگهای دوره اول و دوم ایران وروسیه درشمال غرب ایران اتفاق افتاداماتوسعه طلبی دولت روسیه تزاری به این موارد محدودنشد انهادرمشرق دریای مازندران نیزاقدام به پیشروی کردند و سرانجام در زمان سلطنت ناصرالدین شـاه قـاجـارو دوران صدارت میرزا حسین خان سپهسالار زمینهای جدایی نواحی ترکمنستان وماورالنهرازایران فراهم کردند.

 میرزا حسین خان که براساس تجارب قبلی به این نتیجه رسیده بودکه درمناقشات ایران وروسیه زمامداران بریتانیا تمامیت ارضی ایران راحفظ نخواهدکردودرغایت ازروسهاطرفداری خواهدنمود نهایت تلاش خودرابه کاربردتانظردولت قدرتمندشمالی راجلب کند اگرچه درمدت بیست سال کوشیده بودتابادولت انگلیس روابط استواری برقرارنمایدودردفاع ازامتیاز رویترمقام صدراعظمی خودراازدست داده بوداو ازطرفی به دولت بریتانیا قول داده بودکه اگرانگلستان ازایران محافظت کند درتمام امورسیاسی و روابط اقتصادی مربوط به ایران وروسیه مطابق نظرانان عمل خواهدکرد وهمچنین به اتفاق انگلستان وموافق با تمایلات آن دولت برهرکارسیاسی ونظامی که حکومت علیاحضرت ملکه برای ممانعت از پیشروی روسیه درجهت افغانستان یا هندوستان لازم بداند اقدام خواهدکرد(5)

ازطرف دیگراعتراض ایران بـه توسعه طلبی روس هـابـه سوی مرو وهرات وفرستادن سپاهیانی به اخال که انگلیسی ها خواستار ان بودند اتش خشم تزاررانسبت به دولت ایران شعله ور می ساخت ضمنا
مخالفت باروس ها احتمال از دست دادن استراباد و خراسان نیزدربرداشت شایدبه همین دلیل بودکه میرزا حسین خان به روسها قول داده بود که شاه ایران در مورد لشکرکشی به اخال با روسها حاضربه همکاری است وحتی برای نیروی روس درماورا خزرخواروبار و وسایل حمل ونقل فراهم خواهدکرد( 6)لشکرکشی اخال درمحیط سیاسی اکنده از مخالفت وشک وتردید اغاز شد.

روسها این بود که زمین های ترکمن نشین بایدتصرفشودتابتوان قفقازرابه ترکمنستان متصل نمود انها معتقدبودندکه انگلیسی هادرمیان ترکمنان دست به تحریکات علیه روسها زده اند.پس از غلبه برخاک عثمانی دراسیا پس ازویزان کردن افغانستان وجلب دوستی ایران درصدد هستند تا ناحیه پیرامون دریای خزرهم تهدیدنمایندبنابراین باتوجه به اینکه اطلاتی که روسها از رجال شناخته شده هوادار روسیه درایران داشتند وگرایشی که میرزا حسین خان سپهسالار دراین دوران به انان نشان داده بود قطعامی دانستند که ایران ازدعاوی خود نسبت به اراضی ترکمن نشین دست خواهدبرداشت والحاق ان سرزمین به روسیه امری محتوم ونشدنی است بدین گونه بود که پس ازغلبه نیروهای روسی برماورائ خزراخال وگوک تپه ایران از قلمرو خود درترکمنستان وماوراء النهرصرف نظرکرد و اترک به عنوان مرزبین دوکشور شناخته شد  .       

      
نتیجه
میرزا حسین خان به عنوان نماینده فکر ترقی درحد بحران سیاسی واقتصادی وبه اقتضای نیازمندیهای زمانه روی کار امد.

دوره او نخستین تجربه درراه تغییر حکومت استبدادی وایجاد دولت منتظم غربی وتحول افکاراجتماعی واقتصادی که تحت تاثیر مستقیم جریان های فکری اروپا میباشد. مجموعه اصلاحات انجام شده توسط او اگرچه درنوع خود جدید بود اما به دلیل سطحی نگری وعدم تعمق صرفا باعث تقویت نظام حاکم وافزایش توان نظامی شدتلاش مصلحان نه تنها انحطاط تدریجی دستگاه دولت را به دنبال داشت بلکه شکست روند اصلاحات زمینه ساز مداخله هر چه بیشتر سلطه جویان غربی درایران گردیداگرچه سپهسالار برای اصلاح دستگاه کهن استبدادی عصر قاجار تلاشهایی نمود وتا حدی فواید قانون ونظم لااقل دربخش هایی از سازمانهای حقوقی و نظامی واداری جامعه وفواید تاسیس برخی از نهادهای مدنی مانند مجلس ومبارزه با رشوه خواری را پی گیری نمود اما در مجموع دررسیدن به اهداف خود شکست مواجه گردید .

به نظر می رسد که یکی از عوامل عدم موفقیت صدراعظم های اصلاح گری چون امیر  کبیر و سپهسالار قدرت مطلقه شاه بود که به اصول حکمرانی مطلق کاملاً معتقد بود. در یک نگرش کلی باید اذعان نمود که میرزا حسین خان سپهسالار دیپلمات غرب گرایی بود که از اندیشه سکولاریتی دفاع می کرد و هوا خواه جدی تمده غرب بود. و نخستین کسی بود که واژه مشروطه را هنگامی که سفیر ایران در امپراطوری عثمانی بود به ایرانیان معرفی کرد. یک سلسله اصلاحات اجتماعی و سیاسی همراه با تأسیسات مدنی جدید بنیان گذاشت که همگی ریشه غربی داشت جهت کلی فلسفه سیاسی او لیبرالیسم بود اگر چه یک سکولاریست تمام عیار بود امـا ضد مـذهب نبود بلکه بـه اسلام ایمان داشت و تـا اندازه ای هـم بـه آن عمـل می کرد.

پی نوشت 
1.اعتماد السلطنه، محمد حسن خان، صدرالتواریخ، شرح حال صدراعظم های پادشاهان قاجار به کوشش محمد مشیری، انتشارات توحید، تهران 1349.ص266
2.خان ملک ساسانی/دست پنهان سیاست انگلیس درایران/انتشارات هدایت/چاپ دوم/1352/ص57
3.فشاهی، محمد رضا، تکوین سرمایه داری در ایران، چ اول، تهران 1360.ص160
4. ادمیت/فریدون/اندیشه ترقی وحکومت قانون عصر سپهسالار/انتشارات خوارزمی/تهران1351/ص374
5. کاظم زاده، فیروز، روس و انگلیس در ایران، 1814-1964، انتشارات آموزش انقلاب اسلامی، چ دوم 1371.ص56
6.کاظم زاده/58