دعا یعنی خواندن،نیایش و طلب حاجت و التجا یعنی پناه بردن به ساحت باری تعالی که از اصناف و شعب عبادت می باشد. هدف نهایی دعا به درگاه الهی یعنی فقط خدا را بر حال و کار خویش ناظر دانستن ،عرض و خواست حاجت و کسب نیروی جدید و تسکین آلام  و...

       در قرآن کریم و احادیث بر دعا کردن بنده به درگاه معبود توصیه های زیادی شده است. چرا که معبری برای کسب کمال و راهی جهت وصول به کعبه ی مقصود است.خداوند در سوره ی غافرآیه ی 60 می فرماید«ادعونی استجب لکم»(بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را)و یا در سوره ی فرقان آیه ی 77 آمده است «قل ما یعبوا بکم ربی لولا دعاوکم»ای پیامبر!به امت بگو اگر دعای شما نبود پروردگار به شما چه اعتنایی داشت!

     و یا در حدیث قدسی آمده است:«من نزد گمان بنده ام هستم و در حق او بر طبق گمانی که به من دارد رفتار می کنم. پس مبادا درباره ی من جز گمان نیک داشته باشید.»

       نه تنها قرآن کریم در مورد ضرورت دعا و ثمرات آن آیاتی محکم و روشن دارد،لزوم دعا و عدم ترک آن و تأثیرش بر جسم و روح ابنای بشر در کلام بلند معصومین هم متبلور است که فقط جهت نمونه به چند مورد آن اشاره می شود.

*دعا قضا و قدر را بر می گرداند.      پیامبر اکرم(ص)

*دعا اسلحه ی مؤمن است.               پیامبر اکرم(ص)

*دعا سپر مؤمن در مقابل بلاهاست.   امام علی (ع)

    *دعا برترین عبادت است،دعا کنید و دعوت خدا را اجابت کنید تا رستگار شوید و از عذابش نجات یابید.امام باقر (ع)

      احادیث بالا بر اهمیت دعا در زندگی افراد تأکید دارند به طوری که دعا را برگرداننده ی قضا و قدر، اسلحه ی مؤمن ،سپر مؤمن و برترین عبادت دانسته اند.

      پس ارزش دعا و توسل جستن به درگاه خداوند چیزی نیست که قابل کتمان ونسیان باشد.گفتنی است در کلام پیامبر (ص) تعبیر (دعا به اسلحه ی مؤمن) و در کلام حضرت علی (ع) تعبیر (دعا به سپر مؤمن) ارزش دعا به عینی ترین و ملموس ترین شکل ممکن بیان است.

          در اهمیت دعا همین بس که شیوه ای تحت عنوان «دعا درمانی»از گذشته های بسیار دور و برای تسکین بیماری های جسمی و روحی متداول بوده است و اکنون هم روان شناسان بر این شیوه درمانی تأکید دارند.

   این عرض حاجت و توسل به درگاه خداوند گاه مستقیم و گاه غیر مستقیم توسط(واسطان فیض،پیامبر و ائمه)در کلام بشری نمودار گشته است.

     به عبارت دیگر گاه ابنای بشر در قالب جملاتی ندایی و یا خواهشمندانه با واژگانی موجز یا مطوّل، لطیف و مؤدبانه دست توسل و یاری به سوی خدا دراز می کنند و بدون هیچ واسطه ای نیاز خویش را می خواهند و گاه این عرض حاجت با واسطه قرار دادن آبرومندان و برگزیدگان درگاهش صورت می گیرد..این توسل در زمان ها،مکان ها و به زبان ها و گونه های متفاوتی متبلور شده است. به قول شاعر:

     هر کس به زبانی صفت حمد تو گوید                بلبل به غزل خوانی و قمری به ترانه

       یکی از تجلی گاه های ادعیه،توسل و التجا به درگاه خدا و ائمه معصومین ،ادبیات جاده ایست در ادامه به تعریف ادبیات جاده ای و تجلی این نمونه ها خواهیم پرداخت.ادبیات جاده ای ،نوعی از ادبیات است که تا کنون کمتر به آن پرداخته شده است بنابراین تعریف جدی و جامعی از آن و سبک و قالبش در کتاب های منبع یافت نمی شود.

         آنچه مسلم است در تقسیم بندی کلی،این نوع ادبی را باید در ذیل عنوان ادبیات «پاپیولار»یا عامه و ادبیات شفاهی بررسی کرد.از آنجایی که ادبیات جاده ای سری در طنز و مزاح ومطایبه و معمّا(رندانه ها)دارد و از طرف دیگر گاهی منعکس کننده ی عالی ترین اندیشه های دینی مذهبی ،عاشقانه ،عرفانی،حماسی و غیره دارد،تعریفی به تنوع و پهنای خویش می طلبد اما از منظری می توان ان را به مجموعه گفتار،رفتار،کردار،تکیه کلام و ... آنانی دانست که با ماشین و جاده و سفر سروکار دارند.

      هدف ما در این نوشته،ا بیات،مصراع ها و جملاتی است که در قسمت های مشخصی از خودروها مثل(تریلی،اتوبوس،نیسان،مینی بوس،خاور و...) نگاشته شده اند. این مطالب معمولاً در بیرون و داخل خودرو،روی باک خودروهای بزرگ،سپرها،بالای اتاق کامیون ها،گل پخش کن ها و غیره به خط و زبان(لاتین،عربی،ترکی،کردی،لری و بیش تر فارسی و... نوشته می شوند.)

       هدف ما تأیید یا نادرستی این نوشته ها بر روی خودروها نیست،چرا که تأ یید آن نادیده گرفتن یکی از عوامل تصادف در جاده هاست و نادیده انگاری و نادرست خواندن آن چشم پوشی از این نوع عینی ادبی است که در همه جای کشور و در جای جای خودروها خود نمایی می کند.و باز هدف این نوشته بررسی همه ی موضوعات مربوط به ادبیات جاده ای نیست چرا که ادبیات جاده ای زاییده ی ذوق و سلیقه و اندیشه های افرادی مختلف با شاخصه ها و تمایلات مختلف در زمان های متفاوت است،همین فاکتورها و مؤلفه ها دامنه ی موضوعی ادبیات جاده ای را گسترش داده و بر شاخ و برگ آن می افزایند.

        آقای علی آنی زاده در مجله ی شعر شماره 48 ادبیات جاده ای را به موضوعات زیر تقسیم کرده اند.

    «اعتقادات مذهبی (توکل و توسل به ائمه ی معصومین،دعا،دفع چشم زخم)عشق(عشق الهی،عشق زمینی) احساس غم وغربت،زندگی ومرگ،پهلوانی و قلندری و مسائل روز(عناوین فیلم ها،تکیه کلام ها،دیالوگ ها،فیلم ها و سریال ها)و نفس سفر تقسیم کرد.

         علاوه بر موضوعات ذکر شده(توصیف خودرو،حدیث دوست،زندانه ها(طنز و معما و چیستان) مادرانه ها،مهرانه ها،هشدارها و...) هم بخش وسیعی از ادبیات جاده ای را تشکیل می دهند.

برای هر یک از موارد بالا می توان چندین شاهد و مثال ذکر کرد.نکته ی مهمی که از ابن نوشته های بر خودرو  به لحاظ روان شناختی به ذهن متبادر می شود،ارتباط نوشته  با  باور، اعتقاد،ذوق و سلیقه،اندیشه،سن،زادگاه و علایق  راکب آن مرکب است.

گفتیم ما به دنبال نفی و اثبات نفس ادبیات جاده ای نیستیم اما به نقش پارادکسیکال آن باور داریم،یعنی اگرچه بعضی از نوشته ها ممکن است اثری منفی بر دیگر رانندگان جاده و خیابان داشته باشد و مثل بسیاری از عوامل دیگر اسباب تصادف و تصادم شود اما پاره ای از همین نوشته نقش فرشته ی نجات را بازی می کنند و رانندگان عصبی و انتقام جو را به آرامش و خون سردی فرا می خوانند،هشدار می دهند و گل های ایمان و اعتقاد و شکیبایی و گذشت را در گستره ی وجود بینندگان رویاند. به بیانی ساده تر جملات و نوشتارهای مثبت ادبیات جاده ای انگیزشی بوده و می تواند به موازات خود به تغییر واصلاح رفتار منتهی شود.

        خوب است مسئولین مربوط به جاده ها(نیروی انتظامی و پلیس راهنمایی و رانندگی) تدابیری در این زمینه اتخاذ نمایند و نوع نوشته ها را هم به کنترل خویش درآورند. مثلاً می شود به جای بعضی از جملات مهمل و ناکارآمد،پیام ها و توصیه های راهنمایی و رانندگی را جایگزین نمود و نقش پارازیتی این نوشته ها را به حداقل رساند.

      انسان در هر زمانی و مکانی نیازمند توکل و توسل است چه در خواب و چه در بیداری ،مخصوصاً اگر در معبر و مسیری خطر خیز قرار دارد و تنها باشد و چه کسی تنها تر از رانندگان خودروها در مسیر های پرپیچ و خم و طولانی در طول ساعات شبانه روز در دیار غربت و دور از چشم.  این جاست که دست غیب و امداد الهی را به یاری می طلبند وآن را به عنوان یک نیاز همیشگی در گوشه ای از خودروی خویش ثبت می کنند و نقش می بندند.این التجا و توسل به چندین شکل در ادبیات جاده ای مشهود است.

الف)توسل و توکل بر خدا به عنوان فعال مایشا و عالم السروالخفیات،کسی که راز تمامی مکنونات را می داند و تمامی اراده ها در ید اوست این پناهندگی و التجا به درگاه خدا در ادبیات جاده ای عموماً در موضوعات زیر است:

1 -شمارش صفات و نعمات خدا

 2-گردن نهادن بر تقدیر وتسلیم شدن

 3-ادعیه و عرض حاجت

4-بیان ضعف مخلوقات وذکر کمال کبریایی

5-تحمیدیه ها و...

 نمونه ها

 تویی امید تنهایان خدایا

  یا رب تو چنان کن که پریشان نشوم

 یا رب از ابر هدایت برسان بارانی

 خدایا دستم بگیر تا دستی بگیرم

 یا رب به دلم مهر علی افزون کن

 یا رب العالمین

  خداوندا!محتاج تو ام نه محتاج بشر

 الهی!آن ده که آن به

 خدایا!مپسند که لوطیان خوار شوند.

 خدای کعبه !رستگارم کن.

 الهی!راضی ام به رضای تو

 خدیا!تا پاکم نکردی ،خاکم نکن.

  الهی!سر ما و تقدیر تو

 خدایا!سرای محبت کجاست

 یا رب تویی فریادرس

 یا مقلب القلوب و الابصار

 یا رب نظر لطفی به ما کن

 خدایا چشمان منتظر را گریان مکن

 کشتی عشق است خدایا،ناخدایش باش

 الهی تکیه بر لطف تو کردم

 خدایا عاشقان را غم مده

 الهی،رسم پاکانم بیاموز

 یا رب نظر تو برنگرد د                   بر گشتن روزگار سهل است

 خداوندا به حق هشت و چارت       زما بگذر،شتر دیدی ندیدی

 خدایا من بدم اما تو خوبی                یقین دارم که ستارالعیوبی

 خدایا عاشقم،عاشق ترم کن             سراپا آتشم ،خاکسترم کن

 الهی در تب فقرم بسوزان               ولی محتاج نامردان مگردان

 یا رب تو چنان کن که پریشان نشوم       محتاج به بیگانه و خویشان نشوم و...

ب:التجا و توسل به حضرت فاطمه ی زهرا(س)

       بانوی دو عالم «وجیهة عندالله» و واسطه ی فیض است و متوسل شدن به دامن پاک و مطهرش گل های امید و رضا را در جان ها شکوفا می سازد. در ادبیات جاده ای عرض حاجت و توسل به حضرت فاطمه جایگاهی ویژه دارد. و حضرتش را با معنوی ترین اسامی و صفات به یاری طلبیده اند.

نمونه ها

یا وجیهة عندالله

یا فاطمه گوهر پنهان بقیع

یا شفیعه محشر!فاطمة الزهرا

السلام علیک یا فاطمه الزهرا(س)و...

ج:توسل به مولای متقیان علی علیه السلام

      کیست که از عنایات حضرت علی بی نیاز باشد؟ در ادبیات جاده ای در میان تمامی ائمه ارادتی ویژه به ساقی کوثر حضرت علی علیه السلام شده است. او که الگوی همیشه ی مهربانان و پهلوانان است. واقعاً امواج ارادتی که به حضرت علی (ع) ابراز شده است،دریایی است.

     گاه اخلاص و عمل و رشادت هایش را با قلمی سبز ستوده و گاهی به او توسل و تقرب می جویند و گاه با بیانی ظریف و ادیبانه به مدح و منقبتش نشسته، وگاه شرح شهادتش را با رنگی سرخ به رشته تحریر در می آوردند و گاه او را به عنوان بنده ی برگزیده ی خدا و واسطه ی فیض گواه می گیرند و از عنایت او مدد می جویند.

نمونه ها

-از علی آموز اخلاص عمل

-یا امیر عرب

-یا شاه ملک لافتی

-علی ندای عدالت

-یا مشکل گشا علی

-بی مهر علی هرگز ایمان نشود کامل

-یک جهان مهر و وفا بود علی

-تا نگویی یا علی رونق نگیرد هیچ کار

-غیر تو مولایی ندارم یا علی

-یا علی گفتیم و عشق آغاز شد

-یا حلاّل مشکلات یا علی

-علی ای همای رحمت،تو چه آیتی خدا را

-هر کس به کسی نازد،ما هم به علی نازییم

-مرا پیر طریقت جز علی نیست

-بعد از خدای تنها تو لایق ستایشی یا علی

-من مشتعل عشق علیم چه کنم؟

-یا شهید محراب یا علی

-امیر المومنین ای شاه مردان              دل ناشاد ما را شاد گردان

-فرزند بزرگ روزگار است علی         با مردم رنج دیده یار است علی

ن:توسل و مدح و منقبت سالار شهیدان امام حسین(ع)

       یکی دیگر از ائمه ی بزرگوار که زینت بخش ادبیات جاده ایست نام مبارک و روشن

گر و گره گشای سالار شهیدان کربلا امام حسین (ع) است. غربت و آزادگی امام حسین (ع) در دل عاشقان ابدی خواهد ماند و نهال آزادگی را آبیاری خواهد ساخت. مدح و منقبت و رثای امام حسین(ع) و امداد از انفاس آسمانی او یکی دیگر از وجوه التجا در ادبیات جاده ایست.

نمونه ها

من می میرم به عشق مولایم حسین

حسین سرور آزادگان

السلام علیک یا ابا عبدالله الحسین

یا غریب نینوا

دریابم حسین (ع)

حسین جان تو تمثال آ زادگان جهانی و...

و:توسل و منقبت ساقی دشت کربلا حضرت عباس(ع)

      حضرت عباس سمبل و نماد نهایت صدق و صفای برادرانه است ایشان را باب الحوائج نام نهادند چرا که دیار تاریک و نفس گیر غربت و تنهایی را با درخشش نامش و دستان خورشیدی و گره گشای خود روشن می سازد،ادبیات جاده ای هم از این بهره ی عظیم بی نصیب نمانده است و نام مبارک ابوالفضل العباس (ع) در جای جای آن می درخشد.

نمونه ها

ریزه خوار خوان توام یا ابوالفضل

یا پسر ام البنین

یا پرچم دار حسین

یا ابوالفضل العباس

بیمه اش کردم به نامت یا ابوالفضل و...

ه:توسل و ذکر مناقب امام رضا(ع)

       عشق به امام رضا در دل تمامی اهل این سرزمین شعله ور است. از روزی که خاک خراسان اقامت گاه و مدفن امام هشتم شده است، لطف و عنایت این امام در جای جای  این خاک غیرتمند باریدن گرفت و گل های عشق و ارادت در صحرای وجود همگان رویید،هر کس با بنان و بیان خویش به او توسل و تقرب جسته و کلید قفل های بسته خویش را از او خواسته است. ادبیات جاده ای هم از این سعادت و توسل بی نصیب نمانده است و با ذکر نامش، عنایات حضرتش را در سفر و حضر به یاری طلبیده است.

نمونه ها

یا ضامن آهو

ماه تابانم رضا

بیمه اش کردم به نامت یا رضا(ع)

یا سلطان خراسان

یا ضامن آهو،امان از این هیاهو

یا امام رضا،نظری بنما

سفر در پناه امام هشتم

زوارتم یا امام رضا(ع)

ی:توسل و تقرب به آخرین سفیر الهی و منجی عالم حضرت امام زمان(عج)

    آنانی که فلسفه ی امامت و مفهوم انتظار را دریافته اند با چشم های باز منتظر آمدن اویند، امامی که غیبتش برای عاشقان آتش است و ظهورش باران و بهار،مهربانی اش بی شمار و شمشیرش یادآور ذوالفقار و آمدنش پایان انتظار حجتی که لطفش کویر را آب است و سایه را آفتاب و طنین گامهایش طلیعه ی حیاتی ناب، ادبیات جاده ای این افتخار را دارد که نام مبارک و منوّر امام زمان و توسل و تقرب به او را در جای جای صفحات سترگش به یادگار،ماندگار سازد.

نمونه ها

*یا قائم آل محمد

*ای حجت خدا

*یا صاحب الزمان

*بیا مهدی،شب هجران سحر کن

*یا حجت بن الحسن عسگری ثانیه ها را دریاب

*چو خواهی شوی از خطر در امان         پناهنده  شو  به  امام  زمان

*ای پادشه خوبان داد از غم تنهایی          دل بی تو به جان آمد وقت است که باز آیی

منابع

1-حکمت عبادت /آیت الله جوادی آملی / مرکز نشر اسرا/چاپ چهارم/پاییز80

2-ادبیات جاده ای/احمد باوند سواد کوهی/انتشارات وارش/چاپ اول 1384

3-یادداشت هایی از راقم سطور با عنوان(یافته های در راه)

4-صلوات،کلید حل مشکلات/علی خمسه ای قزوینی/نشر جمال قم/چاپ 86

5-ادبیات جاده ای/جواد جلیلی/نشر وفایی/چاپ دوم/1384

6-مجله شعر/ش 48 /سال چهاردهم/تابستان 85 /علی آنی زاده/صص101-99