مقدمه
دماوند بر جسته ترین پدیده طبیعی ایران، نماد ایران و خاستگاه اسطوره ها و داستان های دلکش ایرانی است؛کوهی با تاریخ سرشار از صعودهای دیرین.

 دماوند زیست بوم بی نظیری در ایران است که به علت اختلاف ارتفاع چشمگیر آن و دارا بودن دره ها و دامنه های پرشمار، گونه های گیاهی و جانوری متنوعی را در خود جای داده است.

یخچال های طبیعی ، حفره های طبیعی، چشمه های آب گرم و آب معدنی طبیعی و حوضچه های یخی از جمله مهم ترین پدیده های طبیعی دماوند هستند.

ارزش نمادین دماوند را در ردیف پرچم ایران دانسته اند. پرچمی با این تفاوت که میراثی میلیون ها ساله است و در صورت تخریب چهره ی طبیعی آن، نمی توان آن را بازسازی کرد.

از این رو حفظ دماوند به عنوان پدیده ای شاخص در فرهنگ و جغرافیای ایران و نماد سرزمین مادریمان وظیفۀ همه فرزندان این سرزمین است.

دماوند، سرمایه ملی؛رودخانه ها و چشمه ها 

 کوه دماوند از لحاظ منابع آبی دارای ارزش فراوانی است. 9 رود دائمی و فصلی از آن سرچشمه می گیرند که پنج رود آن در دامنه های شمالی و بقیه در نیمۀ جنوبي آن جریان دارند.

 مهم ترین رودی که از دماوند تغذیه می شود، هراز است که هر چند سرچشمه های اصلی این رود از دامنه های شمالی پالون گردن و حومۀ خلنو و آزاد کوه است ، اما عمده آب آن از جبهه های مختلف دماوند تأمین می شود.

رودهای تینه در شمال ، تلخ رود در جنوب شرقی و دلی چای در غرب دماوند از مهم ترین رودهای دماوند هستند که به هراز می پیوندند.

چشمه های کوه دماوند معمولاًپایین تر از ارتفاع 3500 متری دیده می شود. معدود چشمه های مرتفع تر نیز فصلی هستند.

 از ارتفاع چهارهزار متری به بالا تقریباً چشمه ای وجود ندارد و آب باریکه های موجود حاصل ذوب یخچال ها هستند.

درجه حرارت برخی از چشمه ها به 70 تا 80 درجه سانتی گراد می رسد. بعضی از مهم ترین این چشمه ها عبارتند از : آب گرم لاریجان، چشمه های آب معدنی اسک ، چشمه آب معدنی استله ، آب معدنی استراباکو، چشمه پلور، چشمه آب معدنی آب آهن و آب گرم بایجان.

غارها

غار گل زرد یکی از غارهای بسیار زیبای دماوند است. سطح درونی آن پوشیده از کربنات کلسیم است و ستون ها و قندیل های آهکی زیبا در کنار حوضچه های آب سرد کوچک و بزرگ که تا 4 متر عمق دارند ، و جویبارهای زیرزمینی با تابش نور غارنوردان ، فضایی دلفریب و رویایی را ایجاد کرده است.

غارب آب اسک از دیگر غارهای دماوند است که در نزدیکی آب اسک در دره هراز واقع شده است. طول غار در حدود 370 متر است و دهانۀ آن بسیار بزرگ و بلند است.

 این غار مسیرهای متعدد کوچکتری نیز داردکه مسیر دسترسی به غار تا حدودی نیاز به مهارت در کوهنوردی دارد. در طول مسیرقله دماوند در قسمت شمال جاده هراز ، این غار را می توان دید.

غارهای کافرکلی نیز از دیگر غارهای کوهپایه دماوند است. این غارهای دست ساز در بخش های مختلف کوهپایه های دماوند و از جمله در ده مون و اسک دیده می شوند.

 این غارها از فضایی مسکونی و سکونت انسان هایی در پیش از اسلام دارند. دیوار صخره ای جنوبی آن در ده مون شامل بیش از 50 قسمت و در چند طبقه است که همگی مربع یا مستطیل هستند.

 آثار قلم تراشی در این فضاها به خوبی دیده می شود. برخی از آن ها ابعادی در حدود 5/2 ×5/4 و با ارتفاع 2 متر دارند.

گروهی معتقدند که این حفره ها احتمالاً محل دفن مردگان ساکنان زرتشتی این منطقه بوده است.

پوشش گیاهی دماوند

چراگاه ها و مراتع بخش مهمی از پوشش گیاهی کوهپایه های دماوند را شکل داده است.کوهپایه های دماوند از لحاظ مراتع و چراگاه بسیار غنی است.

 حتی در ارتفاعات بلند تا زیر چهارهزار متر نیز چراگاه هایی را می توان یافت. از جمله گیاهان دماوند گیاهانی از گونه های گیاهان فضاهای محدود اندمیتن (Endemiten) هستند.

 این گیاهان شامل گیاهانی چون ریش قوی البرزی (Elburesensis crepis) ، گل گندم البرزی (Centaurea elbursensis) ، شکر تیغال البرزی (Ecninops elbursensis) ، اسپرسی البرزی (Hedysarun elbuesensis) ، و ترشک البرزی (Runex elbursensis) است.

 از دیگر گیاهان اندمیتن که در ارتفاعات 3000 تا 4000 متری دماوند می رویند، گیاهان گلدار گون (Astraalus monanthus) ، باد رنجبویه دنایی (Dracocephalum Kostchyi) ، ماشک دماوندی (Vica aucheri) ، خاکشیر تلخ کوتوله (hanum Erysinun) و گل بی-مرگ طلایی (Helichrysum Psychrophyllum) را می توان نام برد.

دامنۀ کوه دماوند در ارتفاع 2000 تا 3500 متری کاملاً پوشیده از شقایق است. این شقایق ها که از شقایق های منحصر به فرد در جهان شناخته شده است، با نام شقایق لار در کتاب های معتبر گیاه شناسی جهان به ثبت رسیده است.

دماوند در تاریخ و اساطیر و ادبیات

دماوند جایگاهی برجسته در میان کوه هایی دارد که از دیرباز مورد توجه جغرافی دانان، جهانگردان، ماجراجویان و کوه نوردان بوده است.

در سدۀ هشتم میلادی در پای کوه دماوند دژی بوده است که موبدی زرتشتی به نام مَس مَغان و پیروانش در آن می زیسته اند.

 این دژ به فرمان المهدی خلیفۀ عباسی ویران گشته و مس مغان نیز کشته شد. مس مغان لقب بزرگ خاندان قارن بود که تبار پارتی داشته و دارای سرزمین های در پای کوه دماوند بوده اند.

دماوند را نخستین انسان هایی که پای به این سرزمین گذاشتند می شناختند. چرا که دماوند پیش از حضور انسان در ایران حاضر بوده و تمام تاریخ انسان ایرانی را تجربه کرده است.

 تحقیقات نشان می دهد مناطق اطراف کوه دماوند از هزاران سال پیش سکونت گاه انسان بوده است. در این منطقه آثاری از زندگی انسان در 20 هزار سال پیش یافت شده است.

 دماوند جز قلمرو حکومتی پارتها بوده است. سایه های استیلای حکومت ساسانیان را نیز می توان بر کوهپایه های دماوند یافت. در نزدیکی دهکده ی لار در کنار دماوند در محل موسوم به قلعه بان، آتش دانی در سنگ تراشیده شده که از هر حیث شباهت به آتشدان پاسارگاد دارد.

 آندره گدار، آثار قلعه بان را مربوط به اواخر دوره ی ساسانی می داند. نام دماوند در کتبیه ها و مهرهای دوره ی ساسانی دیده می شود.

 حضور اسطوره ای دماوند در فرهنگ ایران بسیار چشمگیر است. پس از ورود اعراب شاهد آمیختگی اسطوره ها با اسطوره های سامی هستیم.

عظمت دماوند، راز آلودگی و پشتوانه ی اساطیری اش مانع از خشک شدن چشمه ی ایماژ انسان ایرانی شد، تا آنجا که افسانه های جدید در دوره های بعد در  مورد دماوند شکل گرفت.

 برای پی بردن به چگونگی حضور دماوند در فرهنگ ایران لازم است تا چگونگی حضور دماوند در ادبیات ایرانی بررسی شود.

 نخستین شکل از حضور دماوند در عرصه ی فرهنگ ایرانی در سایه نگاه اسطوره ساز انسان به طبیعت شکل گرفت.

مروج الذهب و معادن الجواهر، مجمل التواریخ و القصص، سفرنامه ناصر خسرو، سفرنامه ابودلف، شاهنامه فردوسی و اشعار خاقانی ، عطار ، قاآنی ، ملک الشعرای بهار ، ادیب الملک فراهانی ، حمید مصدق و سیاوش کسرایی، از جمله آثار ادبی هستند که در آنها به دماوند اشاراتی شده است.

دماوند به عنوان اولین اثر طبیعی ایران در تاریخ 13/4/1387 ثبت شده است. با توجه به معیارهایی که یونسکو برای ثبت یک اثر طبیعی به عنوان یک میراث جهانی برشمرده است و با توجه به ویژگی های مورفولوژی (ریخت شناسی)، ساختار زمین شناسی، رودخانه ها، چشمه ها، غارها ، پوشش های گیاهی و پیشینۀ تاریخی دماوند در تاریخ و اساطیر و ادبیات، دماوند از شرایط لازم برای ثبت جهانی به عنوان یکی از اولین آثار میراث طبیعی جهانی ایران برخوردار است.
 
منابع

1. درویش زاده، علی و محمدی، مهین. زمین شناسی ایران، چاپ دوم، تهران: دانشگاه پیام نور، 1387.
2. شاه حسيني، يونس.نگين البرز (جاذبه هاي طبيعي گردشگري دماوند و فيروزكوه)، چاپ اول، تهران: نقش بيان (با همكاري سازمان ايرانگردي وجهانگردي)، 1382.
3. مقيم، علي. راهنماي صعود به قلة دماوند‏، چاپ اول‏، تهران: مؤسسه كتاب همراه، فروردين 1387.
4. نصرتي، مسعود. دماوند خاستگاه اساطيري ايران زمين، چاپ اول، تهران: فيض كاشاني، 1381.
5. گراتسل، كارل و كوستكا، روبرت، اولين پژوهش جامع علمي و فرهنگي درباره دماوند بلندترين كوه ايران ، مترجم ايران هاشمي زاده ، چاپ اول ، تهران: هاديان ، 1384.
6. صديقيان ، مهين دخت، فرهنگ اساطيري حماسي ايران به روايت منابع بعد از اسلام ، ج 1: پيشداديان. چ 1 . تهران : پژوهشگاه علوم انساني ، 1375.
7. گدار، آندره؛ يدا گدار؛ ماكسيم سيرو و ديگران . آثار ايران، ج 1. ترجمه ي ابوالحسن سروقدمقدم، تهران: آستان قدس ، 1365.
8. واندنبرگ ، لويي. باستان شناسي ايران باستان ، ترجمه ي عيسي بهنام، تهران: دانشگاه تهران، 1345.