تعداد بازدید: 5743

توصیه به دیگران 3

چهارشنبه 27 دی 1391-10:32

حوزه خزر وامنیت ملی ما

به بهانه برگزاري دومين همايش ملي خزر 28 و 29 دي ماه استان مازندران/در زمان جنگ سرد بین آمریکا و شوروی، دریای خزر بیانگر مشکل امنیتی خاصی‏بین دو بلوک نبود. البته به دلیل وابستگی محمدرضا شاه به غرب، آمریکا با کار گذاردن‏دستگاه‏های استراق سمع در مرزهای ایران و شوروی، تحرکات روس‏ها در عمق خاک‏آن کشور را زیر نظر داشت.


مازندنومه؛مقاله مهمان،مهرداد ابراهيمي،مدرس علوم سياسي دانشگاه هاي استان مازندران:همايش ملي خزر در شرایطی در استان مازندران برگزار مي گردد که گرایش های كشورهاي حوزه سرزميني خزر به سوی چند قطبی شدن جهان درحوزه‌های مختلف سیاسی، امنيتي ، فرهنگی و اقتصادی در اوج خود است.

در چنین شرایطی ، فضا و فرصت‌های جدیدی برای تقویت ائتلاف‌های منطقه‌ای و افزایش نقش و چانه‌زنی قدرت‌های متوسط و نوظهور جهانی مانند ایران ، فراهم شده تا به بیان دیدگاه‌های مستقل ملی و منطقه‌ای خود بپردازند.

در اين راستا آنچه باعث تقویت زمینه‌های تعامل سیاسی، امنيتي ، تجارت و انتقال تکنولوژی و افزایش سرمایه‌گذاری در میان کشورهای در حال توسعه منطقه خزر مي شود ؛ افزایش همکاری‌های چند جانبه و منطقه‌ای با کشورهای پیشرفته صنعتی در زمینه ایجاد یک سیستم چند جانبه و عادلانه سياسي و تجاری با هدف دسترسی تمام کشورها در تأثيرگذاري هاي سياسي ،امنيتي دنيا و ورود به بازارهای جهانی ، کالاها و خدمات است.

لذا چنانچه رويكرد اين نشست تقویت جنبه‌های ائتلاف‌های سیاسی و استراتژیک و به تبع آن، توسعه نقش این کشورها با رویکردهای مستقل ملی و فراملي باشد ميتوان اميدوارتر از گذشته به افق هاي روشن همكاري هاي منطقه اي نگريست .

حوزه خزر و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران

هیچ دریایی در جهان دیده نشده است که به اندازه این دریا نام‏های گوناگون داشته باشد. این نام‏ها یا منتسب به‏نام قبایل و اقوام ساکن اطراف دریا در طول تاریخ می‏باشند و یا آن که از نام مناطق و شهرهای اطراف آن گرفته شده‏است. تعدادی از این نام‏ها عبارتند از: درياي مازندران ، دریای کاسپین Caspian sea، دریای دیلم(یا دیلمان)، دریای گیلان، دریای خزر، دریای طبرستان، دریای استرآباد، دریای خراسان، دریای قزوین، دریای آبسکون و دریای گرگان.این دریا امروزه میان اروپائیان به کاسپین و میان ایرانیان به خزر یا مازندران مشهور است .


دریای مازندران دارای حدود 1200 تا 1260 کیلومتر طول، 200 تا 550 کیلومتر عرض و 424000 کیلومتر مربع ‏مساحت است. عمق متوسط آن در قسمت‏شمالی، حدود 6 متر می‏باشد.

45 درصد اين دريا ژرفای کم‏تر از 10 متر دارد. درقسمت جنوبی، عمق متوسط دریا حدود 325 متر است و عمق دریا دراین جا گاهی به 960 تا 1000 متر می‏رسد. همچنین از 6380 کیلومتر طول ساحل این دریا، حدود 992 کیلومتر متعلق به ایران است . و 48 درصد اين دريا در حوزه سرزميني استان مازندران واقع گرديده و الباقي متعلق به دو استان گيلان و گلستان مي باشد.

تا پیش از فروپاشی اتحاد شوروی، تنها دو کشور ایران و شوروی در حاشیه دریای‏خزر حضور داشتند. (1) بر اساس فصل يازده قرارداد 1921، هر دو کشور به طور مساوی‏حق کشتیرانی آزاد با پرچم خود در این دریا را دارا بودند. (2)
قرارداد 1940، میان‏ایران و شوروی نیز دریای خزر را دریای مشترک بین دو کشور می‏شناخت.

در عین‏حال، عملا به جز قسمت کمی از دریا که شاخص آن، خطی بود که از خلیج‏ حسن قلی از جنوب شرق دریا به دهانه رود آستارا در غرب کشیده می‏شد و در اختیار ایران بود، روس‏ها بقیه دریا را تحت‏حاکمیت‏خود قرار داده بودند. (3)

در زمان جنگ سرد بین آمریکا و شوروی، دریای خزر بیانگر مشکل امنیتی خاصی‏بین دو بلوک نبود. البته به دلیل وابستگی محمدرضا شاه به غرب، آمریکا با کار گذاردن‏دستگاه‏های استراق سمع در مرزهای ایران و شوروی، تحرکات روس‏ها در عمق خاک‏آن کشور را زیر نظر داشت.

اما با وقوع بهار عربی، انقلاب‌های مردمی در آفریقای شمالی و خاور نزدیک، وجود تنش در منطقه قفقاز، تشدید مبارزه برای در اختیار گرفتن منابع اقیانوس منجمد شمالی از سوی تحلیلگران و کارشناسان نظامی به عنوان زمینه برای جنگ‌های انرژی در آینده دانسته می‌شود.

به عنوان مثال، با توجه به پژوهش‌های صورت گرفته، 95 درصد از منابع نفت قابل دسترسی در جهان در 56 سال آینده تمام شده و 5 درصد باقی‌مانده نیز طی 88 سال آینده از بین خواهند رفت.

بنابراین کاملا روشن است که به تناسب افزایش تمایل برخی از کشورهای قدرتمند برای دسترسی به منابع حیاتی، تعداد مناطق بی‌ثبات نیز افزایش خواهد یافت.

در این راستا البته دریای خزر مستثنی نیست. درياي مازندران منطقه‌ای است که در آن منافع سیاسی، نظامی،استراتژیک واقتصادی نه‌تنها کشورهای ساحلی(روسیه، ایران، آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان) بلکه بانفوذترین قدرت‌های جهانی نیز وجود و حضور دارد. و این منطقه همزمان به منطقه مورد توجه روبه افزایش شمال و جنوب، شرق و غرب که دارای منافع ژئوپلتیکی خاص خود می‌باشند، قرار گرفته است.


پشت سر این نام‌های جغرافیایی، گروهی از کشورها حضور دارند: از شمال - کشورهای اتحادیه اروپا و از جنوب - هند، پاکستان، کشورهای خاور نزدیک و خاور میانه، از شرق - چین و ژاپن و از غرب - ایالات متحده آمریکا و کانادا.

در این رابطه می‌توان به گروه‌های ذی نفع در منطقه اشاره کرد:

نخست، کشورهای ساحلی دریای خزر (قزاقستان، ترکمنستان، آذربایجان، روسیه، ایران) که تلاش می‌کنند تا مشکلات داخلی خود را از راه عرضه انرژی به بازارهای جهانی حل کنند؛

دوم، کشورهای حوزه ترانزیت (روسیه، ایران، چین، ترکیه، گرجستان، ارمنستان، اوکراین، رومانی، بلغارستان، و...) که به دنبال کسب سود از ناحیه حمل و نقل منابع انرژی از طریق خاک خود می‌باشند؛

سوم، قدرت‌هاي پیشگام منطقه‌ای (روسیه، ایران، چین، ترکیه) که به دنبال تحکیم حداکثری موقعیت استراتژیک خود در منطقه می‌باشند؛

چهارم، بازیکنان بزرگ جهانی (ایالات متحده آمریکا، اتحادیه اروپا، روسیه، چین) که به دریای خزر به عنوان یک عنصر مبارزه ژئوپلتیک برای کنترل مناطق مهم استراتژیک جهان نگاه می‌کنند.

با اين حال وابستگی‌ها و نفوذ متقابل کشورهای مختلف به‌طوری بزرگ می‌باشد که تحقق سیاست خود از سوی یکی از کشورها، بدون در نظر گرفتن منافع کشورهای دیگر و جامعه جهانی منجر به عبور از مرز امنیت ملی و در رویارویی هم قرار گرفتن منافع ملی خواهد شد که در چنین شرایط غالبا تجاوز مسلحانه راه اصلی حل دانسته می‌شود.طی سال‌های اخیر روند ثابت نظامیگری در دریای خزر قابل ملاحظه می‌باشد.


بازی استراتژیک در منطقه خزر:

فروپاشی اتحاد شوروی، تعداد کشورهای حاشیه خزر را به پنج کشور افزایش داد. بجز حضور ایران در حاشیه جنوبی، کشورهای فدراسیون روسیه، قزاقستان، ترکمنستان وآذربایجان در سواحل شمالی، شرقی و غربی دریا پدید آمدند. (4)

در ابتدا، منطقه خزر با مسائل امنیتی ویژه‏ای برای کشورهای حاشیه خود برخورد نکرد; اما با گذشت زمان و به دلایل مختلف، این منطقه در کانون توجه جهانی قرار گرفت. در روسیه، با خروج‏روس‏ها از حالت کمای ناشی از فروپاشی و پایان سریع ماه عسل روابط گرم با غرب به‏دلیل نومیدی روز افزون از غرب و کمک‏های آن برای رهایی از بحران اقتصادی، غرب‏گرایی در سیاست‏خارجی فروکش کرد و نگرش‏های ملی گرایانه اهمیت‏یافته و روس‏ها مخالفت‏خود را با گسترش ناتو به شرق ابراز داشتند.

در غرب، دوباره خطر روسیه‏ گوشزد شد واین سخن که: روسیه نه‏برادر ماست و نه دوست ما تکرارگردید. هر چند اتحاد شوروی فروپاشیده بود; اما روسیه سلاح‏های‏پیشرفته و مخربی در اختیار داشت.به علاوه، از امکانات بالقوه مناسبی‏برای توسعه برخوردار بوده ومی‏توانست مجددا به عنوان یک‏قدرت بزرگ معارض با غرب ظاهرشود.

در این شرایط، آمریکا برای‏دست‏یابی به سه هدف; یعنی:محدود کردن روسیه، «مهارایران‏» (5) وسلطه بر منابع انرژی دریای خزر که در سال‏های گذشته اخبار وگزارش‏های زیادی درباره کشف ذخایر بزرگ نفتی در این حوزه منتشر شده است، (6) به‏تکاپو افتاد.


آمریکا اکنون در تلاش است تا با حضور روزافزون در مناطق آسیای مرکزی و قفقاز و به ویژه حوزه خزر، از یک طرف، روسیه را بار دیگر به فروپاشی بکشاند; به گونه‏ای که‏برخی در غرب گفته‏اند، روسیه باید به 50 کشور تقسیم گردد; و از سوی دیگر، با ایجادکانون‏های بحران از سمت‏شمال و حضور نظامی در کشورهای شمالی، ایران را تحت‏ محاصره یا فشار قرار دهد. و به علاوه، با سلطه بر منابع انرژی منطقه از کسب این ماده‏حیاتی در آینده اطمینان یابد.


به اعتقاد بعضی از صاحب نظران مسائل ژئوپلتیک، درسال‏های گذشته درباره میزان انرژی موجود در حوزه دریای خزر زیاده روی شده وهدف از طرح آن، بستن قراردادهای فراوان نفتی با کشورهای منطقه به منظور مشروعیت‏ بخشیدن به حضور و دخالت در آن جا بوده است.

بر این اساس، آمریکا درتلاش برای رساندن ناتو به منطقه است و می‏خواهد با امضای قراردادهای مختلف نفتی، چنین ادعا کند که در این منطقه دارای منافع است، والا قراردادهایی مانند قرارداد باکو -جیحان یا قرارداد عبور گاز ترکمنستان از بستر دریای خزر به دلایلی مانند: طولانی شدن‏مسیر عبور لوله‏ها نسبت‏به مسیر ایران، مسائل امنیتی (عبور از مناطق ناامن مانند کردستان‏ترکیه)، عمق زیاد دریا (در مورد گاز ترکمنستان) و... قابلیت اجرایی ندارند و در صورت‏اجرا،نفت و گاز صادراتی از آن‏ها بسیار گران تمام خواهد شد.

در این راستا، پاکستان وترکیه هم نقش مهمی بر عهده گرفته‏اند. پاکستان دم ناتو خواهد بود که از طریق افغانستان ‏با آسیای مرکزی مرتبط می‏شود و ترکیه نیز پای دوست قابل اعتماد آمریکا یعنی اسرائیل‏را به منطقه باز می‏کند. (7)

به هر حال، چه گزارش‏های مربوط به وجود ذخایر نفتی در منطقه خزر درست‏باشدو چه غلط، تلاش‏های آمریکا برای کشاندن پای ناتو به منطقه و حضور مستقیم در آنجا برای دست‏یابی به اهداف راهبردی خود، آشکار است.

علاوه بر اهدافی که پیش از این آمد، شاید آمریکا بر اساس نظر برخی از نویسندگان که گفته‏اند : اتحاد احتمالی چهار کشور چین، روسیه ایران و هند (8) که منطقه وسیعی ازآسیای شرقی تا اقیانوس هند و خلیج فارس (که گلوگاه عبور انرژی به غرب است) را دربرمی گیرند، منجر به ظهور عصر آسیایی و فروپاشی سلطه و نفوذ آمریکا در مناطق‏مختلف خواهد شد - در تلاش است تا با گسترش ناتو به آسیای مرکزی و قفقاز و ادامه آن ‏تا پاکستان، ایران را از سمت‏شمال و شرق، از این کشورها جدا سازد.

ایران به دلیل موقعیت ویژه و استراتژیک، نفوذ در میان مسلمانان، منابع غنی وضدیت ‏با سلطه غرب در این لیست قرار گرفته است.

ایران، حلقه اتصال منطقه خلیج‏فارس، مناطق آسیای مرکزی و قفقاز و منطقه غرب آسیاست. وجود منابع فراوان و دیرپای انرژی در خلیج فارس - به طوری که در مقایسه با جهان غرب که منابع نفتی‏اش درآینده نه چندان دور به اتمام می‏رسد، منابع نفتی خلیج فارس حدود شصت سال دیگردوام خواهد داشت - بر اهمیت ایران می‏افزاید. سه کشور دیگر نیز به دلیل موقعیت، وسعت، جمعیت، تکنولوژی، منابع و دیدگاه ضد غربی، در لیست فوق قرار گرفته‏اند.

جنبه‏های مختلف منافع ملی ایران و تهدید علیه آن در منطقه خزر:


الف - وضعيت سیاسی امنیتی حوزه خزر:

هزینه‌های نظامی برخی از کشورهای ساحلی جای اندیشیدن دارد چرا که رشد هزینه‌های نظامی از رشد تولید ناخالص داخلی آنها خیلی جلوتر افتاده است. در سال 2010 به‌طور میانگین در کشورهای حوزه خزر تولید ناخالص داخلی 4.5 درصد رشد کرده است که افزایش هزینه‌های نظامی 6 برابر بیشتر از آن است.

بودجه کشورهای ساحلی حاکی از آن است که هزینه‌های نظامی این کشورها از اواسط سال‌های 2000 پیوسته در حال افزایش بوده است. به عنوان مثال در سال 2011 در مقایسه با 2010 هزینه‌های نظامی کشورهای ساحلی 23 درصد رشد کرده و تا سقف 82 میلیارد دلار رسیده است.

کشور روسیه

-سال 2010،میلیون دلار : 56213

-معادل% تولید ناخالص ملی سال 2010 : 3.9

-سال 2011،میلیون دلار:66980

-معادل% تولید ناخالص ملی سال 2011 : 4

کشور آذربایجان

-سال 2010،میلیون دلار : 1585

-معادل% تولید ناخالص ملی سال 2010 : 3.95

-سال 2011،میلیون دلار: 3100

-معادل% تولید ناخالص ملی سال 2011 : 6.2

کشور قزاقستان

-سال 2010،میلیون دلار : 1066

-معادل% تولید ناخالص ملی سال 2010 : 1

-سال 2011،میلیون دلار: 1297

-معادل% تولید ناخالص ملی سال 2011 : 1

کشور ترکمنستان

-سال 2010،میلیون دلار : 261

-معادل% تولید ناخالص ملی سال 2010 : 1.5

-سال 2011،میلیون دلار: 336

-معادل% تولید ناخالص ملی سال 2011 : 1.5

کشور ایران

-سال 2010،میلیون دلار : 7500

-معادل% تولید ناخالص ملی سال 2010 : 3.3

-سال 2011،میلیون دلار: 10000

-معادل% تولید ناخالص ملی سال 2011 : 3.4


مجموع:

سال 2010،میلیون دلار: 6662

معادل% تولید ناخالص ملی سال 2010 :2.51

سال 2011،میلیون دلار:81713

معادل% تولید ناخالص ملی سال 2011 : 3

توجه به برگزاری تمرینات نظامی در دریای خزر نشان می‌دهد که بحث خزر در حال انتقال از حوزه دیپلماسی به حوزه نظامی قرار گرفته است. افزایش تعداد تمرینات نظامی با حضور کشورهای ساحلی این امر را تائید می‌کند.
در اين راستا طی سال های 2003 – 2012 در سطوح و ابعاد مختلف 10 تمرین برگزار شده است :

كشور روسیه: 2003 (1)/2009(1)/2011(1)/2012(1)/مجموع:(4)

كشور قزاقستان: 2003 (1)/2009(-)/2011(-)/2012(1)/مجموع:(2)

كشور آذربایجان: 2003 (1)/2009(-)/2011(-)/2012(1)/مجموع:(2)

كشور ترکمنستان: 2003 (-)/2009(-)/2011(-)/2012(1)/مجموع:(1)

كشور ایران: 2003 (-)/2009(1)/2011(1)/2012(1)/مجموع:(3)


به این ترتیب تا سال 2015 دریای خزر می‌تواند به یکی از بی‌ثبات‌ترین مناطق جهان تبدیل شود.


چالش و تهدیدات امنیت منطقه‌ای دریای خزر عبارتند از:

1. اختلاف بین کشورهای ساحلی در مورد وضعیت حقوقی دریای خزر
- عدم حل موضوع تعیین فضای آبی و هوایی . اهمیت این موضوع نه‌تنها به بحث استفاده از منابع بیولوژیکی دریای خزر مرتبط است بلکه به مسائلی نظیر حفاظت از میادین نفت و گاز و همچنین احداث خطوط لوله از طریق کف دریا در بخش‌های متعلق به کشورها نیز برمی‌گردد.


- عدم حل و فصل موضوع تعیین بستر دریای خزر . تا به امروز 3 کشور روسیه، قزاقستان و آذربایجان در رابطه با تعیین بستر دریا به توافق رسیدند ( معادل 64 درصد دریا). براساس اسناد امضا شده قزاقستان 27 درصد، روسیه 19 درصد و آذربایجان 18 درصد بستر خزر را در کنترل خود خواهند داشت. برای ایران 14 درصد پیشنهاد شده است درحالی که ايران خواستار 20 درصد بوده و اصرار دارد تا خط مرز دریایی متعلق به زمان شوروی 80 کیلومتر به سمت شمال انتقال یابد. ترکمنستان از این موضع تهران حمایت کرده است.

2. وجود اختلافات حل‌نشده در منطقه و وجود کانون‌های فعال تروریستی
- فعالیت‌های مخرب سازمان‌ها و حرکت‌های افراط گراهای دینی وابسته به کشورهای خارجی در قفقاز و آسیای مرکزی؛

- مناقشه قره باغ؛


3. اختلافات و رویارویی بین کشورهای منطقه
- آذربایجان – ارمنستان؛
- ترکیه – ارمنستان؛
- آذربایجان - ایران (در رابطه به چاه‌های نفت آراز ، آلاو و شرق)؛
- ترکمنستان ، آذربایجان ( چاه‌های آسمان ( چراغ)، خزر (اذری) و آلتین آسیر (شرق)؛
- گرجستان – روسیه.


4. اقدامات فعال آمریکا، کشورهای غربی و اسلامی برای گسترش نفوذ سیاسی، اقتصادی و نظامی در حوزه دریای خزر و پیرامون آن:


- چشم انداز استقرار پایگاه‌های نظامی نیروی ثالث در برخی از کشورهای ساحلی خزر
- كنترل و تسلط بر منابع انرژي درياي خزر .
- كنترل ايران به عنوان يك كشور بنيادگراي اسلامي .
- تقويت اختلافات قومي , نژادي و زباني در منطقه با وجود اقوام گوناگون و اقليتهاي قومي براي خيزش ملي گرايي افراطي.
- تقويت اختلافات كشورهاي منطقه با يكديگر.
- فروش تجهيزات و تسليحات آمريكايي در حوزه خزر و تعويض سيستم جنگ افزاري شرقي به غربي.
- ايجاد قدرت واسط بين ايران و روسيه براي جلوگيري از هم پيماني اين دو كشور .
- ناامن جلوه دادن حوزه خزر از طريق بزرگنمائي قدرت ايران و روسيه و ايجاد جو بدبيني بين سه كشور تازه استقلال يافته با ج . ا .ا
- ايجاد پايگاههاي جديد در حوزه خزر جهت حمله احتمالي به ايران .
- ايجاد محدوديت ، مهار و در انزوا قرار دادن ايران .
- سياست گسترش ناتو به شرق.
- مهار سلاحهاي اتمي در حوزه خزر .
- حضوردرمنطقه حیات خلوت روسیه ناشی ازرقابت آمريكاواروپا با روسیه درچهارچوب رقابت های بین المللی
- بهره گیری از ظرفیت های نفت و گاز کشور آذربایجان و قزاقستان
- گسترش حیطه نفوذ بین المللی در منطقه استراتژیک آسیای مرکزی و قفقاز با همکاری آذربایجان و قزاقستان
این مشکلات از سویی زمینه اختلاف میان کشورهای حوزه خزر و از سوی دیگر فرصت مداخله برای کشورهایی نظیر ترکیه و چین و برخی قدرت‌های فرا‌منطقه‌ای و از جمله آمریکا را فراهم کرده است.
با توجه به وضعیت سیاسی و نظامی منطقه، این کشورها دکترین‌هایی را تدوین کرده‌اند که در آنها مبانی نظامی - سیاسی، سیاسی - استراتژیک و سیاسی - اقتصادی و امنیت نظامی‌شان تعریف شده است.

در حال حاضر تهدیدهای امنیتی علیه ایران در منطقه خزر به صورت تلاش‏های‏ مختلف دیده می‏شود:


1 - گسترش نفوذ ناتو به ویژه آمریکا (و ترکیه و اسرائیل) در منطقه

گسترش ناتو به شرق و سپس به منطقه خزر (10) ، این کشورها را زیر چتر حمایتی‏کشورهای غربی به ویژه آمریکا قرار می‏دهد و بر موقعیت نسبی مساعد ایران در این‏منطقه تاثیر منفی بر جای می‏نهد، به گونه‏ای که استقرار دائمی بخش قابل توجهی از نیروهای نظامی در مرزهای شمالی کشور را لازم و صرف امکانات بسیاری را می‏طلبد.

به علاوه این امر، به اجبار بر دیدگاه و روابط خارجی کشورهای منطقه در رابطه با ایران‏تاثیر می‏نهد و زمینه سردی روابط و احتمالا مواجهه با یکدیگر در شمال را گسترش می‏دهد.این همان چیزی است که آمریکا و اسرائیل برای «مهار انقلاب اسلامی‏» به دنبال آن هستند.

این حضور همچنین به پذیرش الگوی حکومتی ترکیه، در مقابل حکومت دین‏مداردر ایران بر رژیم لائیک تاکید دارد، کمک می‏کند. هر چند پان ترکیسم که ترکیه محرک‏آن است، به دلایل مختلف از جمله: مشکلات فراوان دولت ترکیه (مانند: مساله کردها،اختلافات با ارمنستان و (11) مساله ارامنه، اختلافات با یونان بر سر قبرس و دریای اژه (12) ،اختلاف سوریه با ترکیه بر سر خلیج اسکندرون، اختلافات ترکیه و عراق و تلاش‏روس‏ها برای به دست آوردن کنترل بر تنگه‏های بسفر و داردانل)، فرهنگ‏های متفاوت‏ مللی که ریشه زبانی ترک دارند و گرایش‏های ملی گرایانه در آنها و بی‏توجهی آنها به ‏شعار پان ترکیسم، دوری جغرافیایی این سرزمین‏ها و حساسیت و مخالفت قدرت‏های‏بزرگی مانند چین و روسیه با این امر، امکان تحقق ندارد; اما در هر صورت ویژگی‏های‏زبانی، دست آویزی برای نفوذ ترکیه به کشورهایی مانند آذربایجان، ترکمنستان... به‏شمار می‏رود.

نفوذ ترکیه در کشورهای منطقه با توجه به نوع رژیم سیاسی این کشور،روابط گرم دولت ترکیه و رژیم صهیونیستی - که در تلاش مستمر برای نفوذ در منطقه‏است - برای ایران حاوی تهدیدات امنیتی است.

2 - گسترش حرکت‏های دارای خط مشی طالبان

هر چند نمی‏توان همه مبارزین مسلمان در آسیای مرکزی و قفقاز را وهابی و دارای‏خط مشی طالبان تلقی کرد، ولی اخیرا گزارش مختلفی در مورد فعالیت‏های گروه‏های‏ وهابی در داغستان، چچن، ازبکستان و قرقیزستان منتشر شده و گفته شده است که‏چریک‏های فعال در این منطقه، از حمایت طالبان، پاکستان و محافلی در عربستان ‏برخوردار بوده و از سوی آنان حمایت مالی و تسلیحاتی می‏شوند. (13)

با نگاهي به تاريخ نيز در مي يابيم تا زمانی طولانی، شیعیان ایرانی از سمت‏شرق، مورد تجاوز و کشتار ازبکان و ازسمت غرب، مورد حمله عثمانی‏ها بودند. ظهور و استقرار دولت صفویه در سال 1501م. وضعیت را دگرگون ساخت و شیعیان با کنترل بر دستگاه حکومتی و گسترش ایده‏تشیع، ایمن گردیدند. لذا گسترش حرکت‏های دارای خط مشی طالبان در منطقه، با توجه به‏دیدگاه خاص این گروه افراطی در مورد تشیع و ایران، برای ایران تهدیدات امنیتی‏فراوانی به همراه خواهد داشت.

3 - عبور کاروان‏های مواد مخدر از منطقه

عبور کاروان‏های مواد مخدر از منطقه خزر بر امنیت منطقه تاثیر منفی بر جای‏می‏نهد، به گونه‏ای که به دلیل باز شدن پای قاچاقچیان بین المللی در منطقه و وابستگی‏آن‏ها به دولت‏های برون منطقه‏ای نظارت دائمی و صرف امکانات گسترده برای مبارزه‏با آن‏ها را الزامی می‏کند. بر اساس گزارش برنامه کنترل مواد مخدر سازمان ملل متحد، ( UNDCP) ،دو مسیر انتقال موارد مخدر در حوزه خزر عبارتند از:
1 - مسیر قزاقستان، روسیه، اوکراین، مولداوی، ترکیه;
2 - مسیر ازبکستان، ترکمنستان، دریای خزر، آذربایجان، گرجستان، ترکیه (14) .

ب - جنبه‏های اقتصادی

رقابتي که بر سر منابع انرژی دریای خزر مشاهده می‌شود، منجر به شکل‌گیری اختلافات سیاسی و نظامی در منطقه شده و آن را به یکی از خطرناک‌ترین مناطق در سیاست جهان معاصر تبدیل کرده است که رمز بین‌المللی آن «قوس بی‌ثباتی جنوب» می‌باشد.

بنابراین سیاستمداران، دانشمندان، تحلیلگران و کارشناسان به این موضوع توجه زیادی نشان می‌دهند. تنها طی پنج سال گذشته بیش از 50 مورد اقدامات بین‌المللی و نشست‌های بین‌دولتی با هدف تهیه و تدوین راه‌کارهای حفظ خزر به‌عنوان دریای صلح و ثبات صورت گرفته است.

موقعیت جغرافیایی ایران و قرار گرفتن این کشور بین روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز ودریای خزر از یک سو و خلیج فارس و اقیانوس هند از سوی دیگر، و راه نداشتن‏کشورهای شمالی به دریاهای آزاد (9) و مسیر مناسب شمال به جنوب و شرق به غرب‏کشور از ايران نسبت‏به سایر مسیرها به دلیل فاصله کوتاه‏تر و ضریب امنیتی خوب، ایران را دریک موقعیت ارزنده برای بر قرار کردن ارتباط کشورهای مذکور با دریاهای بین المللی‏از طریق دريا ، راه آهن و راه‏های زميني و هوايي و عبور لوله‏های نفت و گاز این کشورها به سوی‏بازارهای بین المللی در آسیا و اروپا قرار داده است.

همچنين یکسانی‏های فرهنگ و تمدن ایران با کشورهای شمالی نیز امتيازي ارزشمند براي حفظ و ارتقای‏منافع فرهنگی، امنیتی و تجاری ایران در این کشورها بوده و این یکسانی‏ها دربعضی از این کشورها مانند آذربایجان که بیشتر مردم آن شیعه‏اند و تاجیکستان که‏فارس زبان است، آشکارا وجود دارد.

به طور کلی، حفظ منافع اقتصادی ایران در منطقه، در گرو :
* عبور لوله‏های نفت و گازکشورهای شمالی از خاک ایران،
* تبدیل راههای آهن وشوسه ایران به مسیر اصلی عبوراین کشورها به سمت‏خلیج فارس واقیانوس هند واروپا،
* کسب سهم عادلانه‏ای از نفت وگاز موجود در منطقه خزر توسط ایران و
* وجود زمینه‏های مناسب برای همکاری‏های‏اقتصادی و صادرات کالاهای ایرانی به این کشورهاست.
در همه این موارد، دشمنان یا رقبای ایران، منافع کشور ما را مورد تهدید قرار داده‏اند که تلاش‏های آمریکا در :
* عبور لوله‏های نفت و گاز از بستر دریای خزر و کشورهای آذربایجان، گرجستان و ترکیه،
* تلاش پاکستان و طالبان به تبدیل کشورهای افغانستان و پاکستان به مسیر اصلی عبور کالا ومسافر از کشورهای آسیای مرکزی به سواحل اقیانوس هند،
* بستن قراردادهای نفتی برای‏استخراج نفت از مناطقی از دریا که در صورت توافق بر سر یک رژیم حقوقی عادلانه دردریای خزر باید در اختیار ایران قرار گیرد و
* سرازیر شدن سیل کالاهای مصرفی از ترکیه‏و سایر نقاط به این کشورها، از این قبیل‏اند.


ج - جنبه‏های زیست محیطی

شتاب جمهوری‏های تازه استقلال یافته در بهره برداری از منابع دریای خزر، باعث‏غفلت از منابع ارزشمند آبی دریا شده و مشکلات زیست محیطی پدید آورده است; به‏طوری که گفته می‏شود طی ده سال پس از فروپاشی اتحاد شوروی، تنها حدود یک‏میلیون تن نفت‏خام وارد دریا شده است.

جمهوری آذربایجان سالانه 3500 تن آلاینده‏شیمیایی و 400 - 300 میلیون متر مکعب فاضلاب صنعتی وارد خزر می‏کند. قزاقستان،روسیه (از طریق رودولگا) و ترکمنستان نیز مقادیر زیادی آلاینده وارد دریا می‏کنند. این‏در شرایطی است که هنوز لوله‏های نفتی از بستر دریا کشیده نشده‏اند.

ورود فزاینده‏آلاینده‏ها از سوی این کشورها به دریای خزر، این دریا را در آستانه یک فاجعه زیست‏محیطی قرار داده; به صورتی که خطرات آن به ویژه منافع کشور ما را - به دلیل لطمه زدن‏به شرایط مناسب موجود رشد آبزیان مانند خاویار و غیره در آب‏های ایران - تهدید می‏کند.

به این صورت مي توان از نوشتار بالا چنين نتيجه گرفت كه :
عدم وجود سیستم‌های موثر امنیت بین‌المللی و منطقه‌ای باعث ناپایداری وضعیت سیاسی و نظامی در منطقه شده است.

به این دلیل است که در رابطه با این منطقه سناریوهای مختلفی مورد بحث و بررسی قرار گرفته‌اند.
ليكن با وجود عوامل منفی و تهدیدات اشاره شده در سطور بالا که کشورهای ساحلی خزر با آنها مواجه هستند ميتوان تا حدودی با ارائه راه حل‌های مناسب بر این مشکلات فائق آمد .

بنابراین مي توان به زمینه‌های زیر اشاره داشته باشم:

اول: به منظور به حداقل رساندن نفوذ نیروی سوم در منطقه دریای خزر، باید فرآیندهای همگرایی بین کشورهای این حوزه تقویت شود .

دوم: برای رفع اختلافات بین کشورهای دریای خزر، بایستی در چهارچوب سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی (مانند سازمان همکاری‌های شانگهای) مکانیزم‌های همکاری تهیه شده و از این طریق به تامین امنیت منطقه خزر بیشتر رسیدگی شود .

سوم: حل موضوع وضعیت حقوقی دریای خزر و تعیین هویت چاه‌های نفت از راه سازش میان کشورهای ساحلی ، عاجلا صورت پذيرد .

چهارم: حل مناقشه قره‌باغ کوهستانی از طریق مذاکرات چند‌جانبه و با حضور نمایندگان سازمان‌های بانفوذ بین‌المللی (مانند سازمان همکاری‌های شانگهای) انجام شود.

(قزاقستان با داشتن وجهه مناسب در عرصه بین‌المللی و تجربه ایجاد جامعه چند‌قومی با مدارا، می‌تواند محل مناسب برای دنبال کردن مذاکرات مربوطه دانسته شود ) .

پنجم: با توجه به مواضع آشتی‌ناپذیر رهبران سیاسی آمریکا و ایران، مناسب خواهد بود موضوع همکاری بین این دو کشور فعلا در سطح نخبگان مالی و تجاری دنبال شده و از این طریق از رویارویی مستقيم اين دو كشور جلوگیری به عمل آید.

در پایان بايد گفت : با توجه به اهمیت روز افزون منطقه‏ای و جهانی حوزه خزر و همچنين تهدیدات بالقوه و بالفعل ‏موجود در این حوزه علیه جمهوری اسلامی ایران، مسؤولان سیاست‏خارجی کشور به كمك محفل علمي مي بايست : ضمن توجه بیشتر به حوزه خزر و انجام پژوهش‏های عمیق در زمینه امنيت ، تاریخ ، جغرافیا ، فرهنگ ، اقتصاد ، روابط خارجی ، نخبگان حکومتي- فکری و سیاسی کشورهای منطقه‏آسیای مرکزی و قفقاز ، اهداف راهبردی و تاکتیکی کشورهای برون و درون منطقه‏ای را به دقت مورد بحث و بررسي قرار دهند .



پی‏نوشت‏ها:

(*) بخش هايي از نوشته ،برداشتي از مقاله استاد بزرگوار دکتر مصطفی ملکوتیان با عنوان حوزه خزر و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران مي باشد كه در سايت موسسه مطالعات انديشه سازان نور منتشر گرديده است .

1- ربیع بدیعی، جغرافیای مفصل ایران، 3 جلد، (تهران: اقبال، 1362)، ج‏1، صص 129 - 131.
2- حاتم قادری، پژوهشی در روابط ایران و روسیه شوروی یا قرار داد 1921، دو جلد، (تهران: بی نا، 1359)،ص 116

3- امروزه، ایران و روسیه می‏گویند که خط حسن قلی - آستارا هیچ گاه مرز رسمی دو کشور نبوده و قرار دادهای‏1921 و 1940، خزر را دریای مشترک می‏شناسد. قدمت روابط ایران و روسیه حدود چهار صد سال است. این روابط باماموریت اندی بیک به مسکو به عنوان سفیر سلطان محمد خدا بنده آغاز شد و با فراز و نشیب‏هایی همراه بوده است.مطامع استعماری روسیه تزاری و سپس ایدئولوژی کمونیستی و مطامع اتحاد شوروی سد راه توسعه روابط بود. در این‏رابطه یکی از منابع آورده است : (روس‏ها در چشم ایرانیان، چهره تاریخی مثبتی ندارند. ایرانیان آن‏ها را مهاجمینی می‏نگرند که همواره در طول‏تاریخ، چشم طمع به خاک ایران داشته‏اند و از هر فرصتی برای تجاوز به ایران بهره گرفته‏اند. در چشم ایرانیان، روس‏هادر کنار انگلیسی‏ها از اصلی‏ترین عوامل توسعه نیافتگی و عقب ماندگی کشورند. اما خصومت دیگر ایرانیان، این است‏که دوست دارند از تاریخ درس بگیرند و به آینده بنگرند.روس‏ها نیز باید ثابت کنند که چهره روسیه با چهره‏تاریخی‏شان متفاوت خواهد بود ). ر.ج .ك به : - سید رسول موسوی، روس‏ها در چشم ایرانیان، آسیب‏شناسی روابط ایران و روسیه، فصلنامه مطالعات آسیای‏مرکزی و قفقاز، شماره 12، زمستان 1374، ص .

4- با فروپاشی اتحاد شوروی، دشمن غول پیکر تاریخی ایران که به هر دلیل، از جمله: رسیدن به آب‏های گرم‏ خلیج فارس و اقیانوس هند همیشه مترصد فرصتی برای ضمیمه کردن بخش‏هایی از خاک ایران به خود بود و در برخی‏از نقاط به طور مستقیم حدود 1000 کیلومتر در خاک ایران پیش رفته و آن را ضمیمه خاکش کرده بود، مضمحل گردیدو فدراسیون روسیه جدید التاسیس نیز دیگر با ایران مرز مشترک زمینی نداشت. بنابراین، موقعیت نسبی ایران بهتر شد.کمی بیش از یک دهه قبل از آن نیز پیروزی انقلاب اسلامی، باعث‏بستن شیرهای گاز که روس‏ها مبلغ ناچیزی در مقابل‏دریافت آن می‏پرداختند و نیز لغو مواد 5 و 6 قرار داد 1921 که از جمله استقلال ایران را مخدودش می‏کردند، شد.

5- اصطلاحی که آمریکایی‏ها برای مبارزه با انقلاب اسلامی و گسترش اندیشه‏ها و آرمان‏های آن به کار می‏برند.

6- در دریای خزر، سه حوزه نفتی شناخته شده است: 1- حوزه‏های خزر شمالی در محدوده روسیه; 2 - حوزه‏خزر میانی، که در منطقه قفقاز و ناحیه ترسک و قره بغاز در شرق دریا واقع گردیده است; 3 - حوزه خزر جنوبی، که ازسواحل آبی آذربایجان تا ناحیه کورالی - انزلی تا غرب ترکمنستان ادامه دارد و بیش‏ترین ذخایر نفتی را داراست. برخی‏منابع تخمین زده‏اند که در چهار جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان و ازبکستان، حدود 5/2 تا 3 تریلیون دلارگاز و نفت هست که به 50 تا 70 میلیارد دلار سرمایه جهت استخراج نیاز دارد .

7- پیروز مجتهد زاده، شمال از طریق شمال، روزنامه انتخاب، 31 / 1 / 78، ص 5 .

8- البته در عمل ممکن است چنین اتحادی هرگز به وقوع نپیوندد، اما احتمال وقوع آن، دولتمردان آمریکایی راآزار می‏دهد. همچنین بستن اتحاد استراتژیک بین یک قدرت متوسط با قدرت‏های بزرگ، ممکن است‏به همان اندازه‏که باعث تقویت‏یک کشور در مقابل رقبایش شود، برای استقلال آن کشور، تهدید کننده نیز باشد.

9- روسیه از این مساله استثناست. این کشور که در قسمت‏های شرق، شمال و غرب خود با دریاهای آزاد راه‏دارد; اما در عین حال، این کشور در هر سه ناحیه با مشکلاتی مواجه است. ارتباط دریایی روسیه در شرق به مراکزحیاتی جهان بسیار دور است و توسط تنگه هایی که در اختیار روسیه نیست - به جز یک تنگه که در اختیار ژاپن وروسیه است - محدود می‏شود. در شمال، یخ بندان‏های قطبی و در غرب نیز تنگه‏های بسفر و داردانل، ارتباط دریایی‏این کشور را محدود می‏سازند .

10- این گسترش به آرامی و قدم به قدم و تحت عنوان در خواست‏خود کشورها صورت می‏گیرد. مانور نظامی‏قزاقستان و آمریکا در 1376، نفوذ روز افزون کارشناسان آمریکایی و اسرائیلی در ترکمنستان، قزاقستان و آذربایجان ودعوت حیدر علی اف،رئیس جمهور آذربایجان ازناتو برای ایجاد پایگاه دراین کشور،در همین راستا صورت گرفته‏است .رجوع کنید به: از سرباز روسی دیگر خبری نیست، گفتگو با عباسعلی حسن الف، سفیر آذربایجان در ایران،روزنامه انتخاب، 30 / 2 / 78، ص 5 .

11- ارمنستان نسبت ‏به نیمی از ترکیه ادعا دارد .

12- یونان و ترکیه به جز مساله قبرس، در مورد جزایر دریای اژه به دلیل کشف نفت در این منطقه و میزان آب‏های‏سرزمینی با یکدیگر، اختلاف دارند .

13- به عنوان نمونه، ر.ک.به: چالش سیاسی - مذهبی در حاشیه خزر، روزنامه آفتاب امروز، ص 10 و روزنامه‏انتخاب، 26 / 12 / 78 .

14- مهرداد محسنین، افق‏های همکاری ایران و روسیه در آسیای مرکزی و قفقاز، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی‏و قفقاز، پیشین، ص .


  • پنجشنبه 28 دی 1391-0:0

    از استاد محترم ، آقاي دكتر ابراهيمي كه هر از چندگاهي اطلاعات تخصصي خويش را در اختيارمان قرار مي دهند سپاسگزارم .

    • پنجشنبه 28 دی 1391-0:0

      خزر یک نام غیر ایرانی نام اصلیش کاسپینه لطفا از اساتیدی مثل نودشن بپرسید این موضوع رو ورسانه ایش کنید تا کسی نگه خزر

      • پنجشنبه 28 دی 1391-0:0

        به به استاد..دلمون براتون تنگ شده بود


        ©2013 APG.ir