مازندنومه؛تهمینه اسدی،مدرس دانشگاه و پژوهشگر(با همکاری مطهره یعقوب و زینب بدخشانی): استخرپشت، روستایی است از توابع بخش هزارجریب شهرستان نکا که در دهستان استخر پشت واقع شده است.

 به لحاظ موقعیت جغرافیایی در پهنه ی جلگه ای شهرستان و در 33 کیلومتری  مرکز شهر نکا قرار گرفته است . طول جغرافیایی آن 53 درجه و 28 دقیقه و عرض آن 36 درجه و 27 دقیقه می باشد. روستای مذکور از سمت شمال به پوشش جنگلی و از جنوب به رود خانه ی درم رود و از شرق به روستای سارم و از غرب به جنگل محدود است. 

اقلیم در استخر پشت

روستای استخر پشت به دلیل ارتفاع زیاد از سطح دریا و  استقرار میان رشته کوه های البرز ، دارای اقلیم ویژه ای است . تابستان های گرم و خنک و زمستان های سرد و برفی از ویژگی های شاخص اقلیمی آن به شمار  می رود .

پوشش های گیاهی

از پوشش های گیاهی این منطقه  می توان به درختان توسکا ، افرا، راش، انجیری،کاج،بلوط،گردو،خرمالو،بوته ی تمشک،ولیک،آلوچه جنگلی،ازگیل وحشی (کاندس)، انگور جنگلی، ممرز، زولنگ، انارجه و...اشاره کرد  .
 
حیات جانوری 

حیواناتی از قبیل : خرس، پلنگ، خوک، شغال، گرگ، آهو و... در این منطقه یافت می شوند و شکار آن ها در فصول بهار و زمستان ممنوع می باشد . البته قرقاول، کبک، مرغابی و اردک وحشی که در اطراف استخر وجود دارند، برای شکارچیان حائز اهمیت بوده و فصل شکاراین پرندگان در اواخر تابستان و پاییز  است .

تاریخچه و وجه تسمیه ی روستا

نام این روستا ابتدا اسطخل پشت بوده است که بعد ها به علت تغییراتی که در گویش مردم ایجاد شد، به استخر پشت معروف شده است . وجود استخری در جنوب این روستا ، موجب شد تا نام روستا به استخر پشت معروف گردد. قدمت روستا  به 300 سال پیش و دوره ی قاجار بر می گردد.  بر اساس روایاتی گفته این روستا در ابتدا در منطقه ی بالادست کوهستانی قرار داشته، که به علت وزش دائمی باد و خرابی خانه های آبادی و به منطقه ی فعلی ( پائین دست کوهستان) جابجا شده است . 
 
به نقل از پژوهشگران محلی در ضلع غربی استخر پشت، بقایای ده مرزامن وجود دارد ، که مربوط به سالهای 700 هجری قمری است. در حال حاضر این منطقه به نام مزرعه بردم مشهور است . بقایای موجود در کنار امامزاده محمد(ع)، که وجود آرامگاه شیعیان مرزامن را نشان می دهد یکی از آثار آن است .

جمعیت ، مذهب و زبان 

طبق سرشماری سال 85 جمعیت روستا 529 نفر و 134  خانوار بود. از کل جمعیت باسواد آن که شامل 376 نفر اند ،172 نفر مردو204 نفر زن می باشند. همچنین جمعیت بی سواد آن 125نفر است که 38 نفر مرد و87 نفر زن است . ساكنان این روستا مسلمان و پيرو مذهب شيعه اثني عشري هستند.آنان به گويش مازندراني و لهجه محلي و زبان فارسي تكلم مي کنند .

الگوی معیشت و سکونت

اقتصاد روستا بر پایه ی کشاورزی، دامداری و مرغداری است.  زمین های زراعی روستا به صورت آبی و دیمی کشت می شود که  از آب رودخانه  و چاه های  موجود آبیاری می شود . محصولات عمده ی آن ها : برنج ، گندم ، ارزن و جو و  محصولات باغی شامل: گردو، خرمالو ، سیب ، پرتقال ، گیلاس و ...  است. پرورش گوسفند و طیور در روستا رواج دارد.  روستاییان برای امرار معاش محصولات کشاورزی  و دامپروری را  به شهر برده و به فروش می رسانند.

بافت روستا

بافت کلی روستای استخر پشت بافت مجتمع توده ای است و بافت فضاهای اصلی خانه های سنتی روستا شامل: اتاق مهمان ، اتاق نشیمن، آشپزخانه، ایوان (هال ) ، بالاخانه، تندیرخانه (محل پخت نان) ، انبارکاه، محل نگهداری دام، حیاط، فضای سرباز و محصور درحیاط ویژه آغل تابستانی دام ، انباری، توالت و دالان ورودی منزل است.
 
 یکی ازویژگی های معماری منازل سنتی روستای استخر پشت استفاده از حصار های چوبی در اطراف خانه ( به جای خشت های گلی و یا آجری ) می باشد. دیگرویژگی معماری سنتی این روستا به کارگیری گنجه است. گنجه فضایی کمدی شکل در دیوار اتاق های منازل بوده که جهت نگهداری وسایل مختلف کاربری داشته و دارای دو درب چوبی دولنگه می باشد. مصالح بکاررفته در منازل سنتی خشت، کاه گل، تخته، سنگ محلی، چوب، گچ، ستون و سایر مصالح محلی بوده است .

قابل ذکر است که در دهه ی اخیر منازل روستا توسط اهالی روستا با معماری شهری ساخته می شود .

امکانات وخدمات  رفاهی

روستای استخر پشت دارای امکانات زیر بنایی چون:  برق ، سیستم آبرسانی، تلفن، خانه بهداشت، درمانگاه، شرکت تعاونی، پاسگاه، جنگل بانی، دبستان، مدرسه ی راهنمایی و دبیرستان شبانه روزی دخترانه ی فاطمیه، انواع مغازه های محلی در سطح روستا است که بسیاری از تولیدات محلی از قبیل ماست ،کره ، دوغ ، شیر به فروش می رسد . مدیریت روستا توسط شورای اسلامی و دهیاری انجام می گیرد.
 
این روستا فاقد لوله کشی گاز شهری است و مردم روستا از سوخت هایی چون هیزم و نفت وگازئیل استفاده می کنند.

جاذبه های طبیعی  روستا

منطقه استخر پشت دارای استخری زیبا ، کوههای سرسبز ، رودخانه زیبای درم رود و مناطق بکر طبیعی و کوهستانی است که چشم هر بیننده ای را خیره می کند.

دریاچه استخر پشت 

 درياچه طبيعي روستاي استخر پشت كه در سي و پنج كيلومتري شهر «نكا» قرار دارد، روزگاري با نيزارهاي حاشيه خود نزديك به بيست هكتار از محيط اطراف را پوشش مي داد. در چند دهه اخير به دليل بي توجهي به اين منبع طبيعي نادر وسعت آن به چهارهكتار تقليل يافته و روز به روز از آن كاسته مي شود.

اين درياچه كوچك و گمنام با مرداب هاي اطراف خود منظره رؤيايي را در منطقه پديد آورده است كه در اولين نگاه هر بيننده اي را مجذوب خود مي كند. درياچه استخر پشت كه آب آن به طور غير محسوس از كف درياچه تأمين مي شود، سالهاي سال است كه براي آبياري دست كم ۵۰ هكتار از شاليزارهاي روستاهاي مجاور مورد استفاده قرار مي گيرد.

 مرداب اطراف اين درياچه روزگاري طولانی، پناهگاه امني براي پرندگان بومي خصوصاً اردك هاي وحشي بود. اما متأسفانه در چند سال اخير به دليل تهاجم شكارچيان مجاز و غيرمجاز به اين زيست گاه و كشتار اين پرندگان زيبا، نسل آنان در معرض انقراض جدي قرار گرفته است. درباره درياچه طبيعي استخر پشت كه بوميان منطقه به آن «اسطل» مي گويند، افسانه هاي بي شماري نقل شده و اشعاري در وصف آن سروده شده است.
 
از آنجا كه از تاريخ شكل گيري اين درياچه اطلاع دقيقي در دست نيست؛ ريش سفيدان محل به نقل از نياكان خود افسانه هاي متفاوتي در خصوص چگونگي پيدايش آن روايت مي كنند.

چشم انداز سرنوشت درياچه افسانه اي روستاي استخرپشت در حالي بسوي اضمحلال و نابودي پيش مي رود كه تاكنون هيچ مرجع ذيصلاحي نسبت به جلوگيري از روند تخريب آن واكنشي از خود نشان نداده است. اين در حالي است كه اين درياچه كوچك و مرداب اطراف آن با مناظر زيباي خود ، يكي از جاذبه هاي طبیعت گردی مازندران به حساب می آيند .
 

جاذبه های تاریخی وفرهنگی روستا 

امامزاده محمد (ع) : مدفن امامزاده محمد(ع) که به نقل از معمرین از نوادگان  امام موسی کاظم (ع) می باشد، در یک کیلومتری این روستا واقع شده است.
 
از دیگر اماکن زیارتی این روستا امامزاده مطلب(ع) است که در مکانی خوش آب و هوا در قسمت مرتفع و در یک کیلومتری این روستا نیز قرار گرفته است .

جاذبه های معنوی
آداب و رسوم  :

 از جمله مراسم قدیمی این روستا، مراسم ترشی پزون است. این مراسم در فصل پاییز و با رسیدن میوه های جنگلی انجام می شود. این میوه ها در زبان عامیانه به خارمندی، ولیک، کاندس و ... معروفند. مردم پس از چیدن میوه ها از دل جنگل، آن را به خانه حمل می کنند و در یک فرصت معین همه ی خانواده واهل فامیل  جمع می شوند و اقدام به پختن ترشی می کنند. این زحمت زیاد بی مزد نیست و روستاییان از این راه امرار معاش نیز می کنند و محصول خودرا به شهر منتقل کرده و در بازارهای محلی به فروش می رسانند.
 
کشت و زرع : در مناطق هزارجریب به علت شرایط نا مناسب ( شیب اراضی و سست بودن خاک )،از حیوانات ( گاو ، اسب و قاطر ) در آماده کردن زمین استفاده می کنند. رسیدگی و برداشت محصول در این منطقه به علت وجود حیواناتی مثل خوک و شغال بسیار سخت و دشوار است. برای جلوگیری از خراب شدن محصول توسط این حیوانات، کشاورزان مجبورند شب ها در مزارع خود نگهبانی دهند که اصطلاحاٌ به آن شوپه می گویند. همچنین دور مزارع را حصار می کنند که در اصطلاح محلی به آن چپر می گویند.

 بالاخره فصل درو فرا می رسد و کشاورزان با دستان چروکیده و زمخت خود محصول را درو می کنند. برای جداکردن دانه از ساقه به اسب متوسل می شوند. محصول درو شده را پهن می کنند و اسب را روی آن به حرکت در می آورند. سم اسب باعث جداشدن دانه از ساقه می شود. سپس دانه ها را جمع آوری کرده و به آسیاب منتقل می کنند و آسیاب، گندم این مردم سخت کوش را به آرد تبدیل می کند.

کمک کنون : در قدیم اگر مشکلی در روستا پیش می آمد ، ریش سفیدان آن را حل می کردند و مردم نسبت به هم احساس گذشت و عطوفت داشتند و همیشه و همه جا کمک حال یکدیگر بودند. معمولاً در مراسم مختلف،خانواده ها با کمک به یکدیگر مراسم را پیش می بردند ( مثلاٌ اگر کسی عروسی داشته باشد ، ده روز مانده به عروسی مردم کمک های خود را به آن خانواده می رساندند ).

هیزم جمع کنی : مردم این مناطق از نعمت گاز محرومند. برای همین یکی از کارهای سختی که انجام می دهند؛ شکستن، جمع آوری و انبار کردن هیزم در فصل سرد است. در قدیم از این هیزم برای پخت و پز استفاده می شد.
عزاداری ماه محرم : مراسم عزاداری سالار شهیدان امام حسین (ع) از اول محرم تا بیست و هشتم صفر در این روستا به طول می انجامد. همه ی خانواده ها با هم به حسینیه کمک می کنند ( ازپول گرفته تا هیزم) و مراسم را در این مدت برگزار می کنند. تعزیه نیز همه ساله توسط مردم روستا برگزار می شود و مصیبت حضرت عباس (ع) سرآمد همه ی مصیبت ها در این روستاست.

نوروز : هر ساله در ایام عید نوروز، از روز اول تا روز پنجم فروردین، همه ی مردم برای دید  و بازدید به خانه ی یکدیگر می روند و به عنوان عیدی تخم مرغ رنگ شده و حلوا به هم عیدی می دهند.

یلدا شو : در مازندران شب یلدا همچون بسیاری از نقاط ایران با اهمیت و گرامی داشته می‌شود. در این شب همه مردم به خانه پدر بزرگ ها و مادر بزرگ ها رفته و ضمن دور هم نشینی و خواندن فال حافظ به خوردن تنقلات و میوه جات خصوصاً  انار و هندوانه و ازگیل می‌پردازند و با شنیدن داستان و افسانه و دلاوری های قهرمانان بومی توسط بزرگترها شب را به صبح می رسانند و معتقدند که صبح بعد از یلدا روز پیروزی خورشید بر سیاهی و تاریکی ها است. جریز حلوا، شور کاندس و کهی پته از خوردنی‌هایی است که در این منطقه در شب یلدا رواج دارد.

روایات و اعتقادات در  روستا

• روایتی از قدیم مستند است که می گویند در شب عید قربان ، نوری به اندازه ی فانوس از استخر به ارتفاع یک متری بالا آمده و در نیمه شب همان دوباره آهسته آهسته فرود می آید .

• از عقاید دیگر مردم روستا این است که معتقدند؛ اسب یا آهویی سبز رنگ از داخل استخر به بیرون می آید و اسب یا آهویی دیگر آن را به درون استخر کشیده و به همین دلیل در روز عید قربان صداهایی از استخر شنیده می شود!

• از اعتقادات دیگر روستاییان، توجه به معجزاتی است که در روستا اتفاق افتاده است . معجزاتی ازقبیل شفای بیماران و بچه دار شدن  زنان  بعد از چندین سال که با توسل به امامزاده مطلب(ع) صورت گرفته است.

• باور دیگری که در زمان گذشته بوده؛" قعیندوزه" نام داشت که والدین برای جلوگیری از شلوغ کاری بچه ها آنها را با " قعیندوزه" می ترساندند. بچه ها در ذهن خود" قعیندوزه " را حیوان کیسه داری با چهره ای ترسناک تصور می کردند که شب ها بچه های شلوغ محل را با خود به خانه اش می برد و می خورد. بچه ها از ترس" قعیندوزه " شلوغ نمی کردند. البته ریشه اصلی این باور، با تحقیق بیشتر و پرسش از پیشکسوتان محل مشخص شده که " قعیندوزه "،  نام دره ای در دامنه ی کوه روبروی روستای استخرپشت (واریان کوه) است و آبشاری با همین نام در این دره وجود داشته و دارد . صدای آبشار و تکرار انعکاس آن در سکوت شب، صدای مهیبی بوجود می آورد که انسان را به وحشت می انداخت. لذا والدین، بچه های شلوغ را با " قعیندوزه "  می ترساندند . ( به نقل از سایت استخر ونگ )

غذای محلی

پشته زیک ، نان محلی ، نان روغنی ، اسبه حلوا ، سیاه حلوا ، خمیر آش ، دوبا ( آش دوغ  ) ، ترشی آش ، کماج، قتلمه ،پلاپتی ، آغوز نون ، رشته رشته  ، نصیری .

جریز حلوا: یکی خوراک های مخصوص منطقه هزار جریب به خصوص دهستان استخرپشت ، حلوایی سنتی به نام جریز حلوا ست که با آرد گندم ، دوشاب، مغز سائیده شده ی گردو و کنجد تهیه می شود. روش تهیه این حلوا بسیار آسان است. ابتدا آرد گندم را سرخ کرده، سپس دوشاب گرم و مغز گردو و کنجد را به آن اضافه کرده و خوب ورز می دهند، سپس حلوا را در قالب های توپی و مکعبی شکل داده و داخل سینی گذاشته تا کمی سرد شود. سپس آن را به همراه کدو ی آب پز (کهی پته ) و تنقلات دیگر و چای صرف می کنند. این حلوا بویژه در شب یلدا پخت می شود و شعری که برای شب یلدا می خواندند:
امشو شو یلداهه / پیشوم جریزحلواهه

شور کاندس: شور کاندس یکی دیگر از خوردنی‌هایی است که در این منطقه در شب یلدا رواج دارد و به روش خاصی تهیه می‌شود. در فصل پاییز، ازگیل خام را در خمره می‌ریزند، خمره را پر از آب می‌کنند و مقداری نمک هم به آن می‌افزایند و در خم را می‌بندند و در گوشه‌ای خارج از هوای گرم اتاق می‌گذارند.

 ازگیل سفت و خام، پس از مدتی پخته و آبدار و خوشمزه می‌شود. شورکندس در اغلب خانه‌های روستایی هزار جریب مازندران تقریبا تا عید نوروزیافت می‌شود و هر وقت هوس کنند ازگیل تر و تازه و پخته و رسیده و خوشمزه را از خم بیرون می‌آورند و آن را با گلپر و نمک در سینه‌کش آفتاب می‌خورند.
 
صنایع دستی 

 صنایع دستی روستا  عمدتاً بافندگی، قالی بافی و چادر شب دوزی است  .

فصل گردشگری 

تمام فصول سال فصول زمان مناسب برای ورود گردشگران به منطقه است. وجود مناطق جنگلی بکر و زیبا، مناظر بی نظیر کوهستانی و جنگلی، استخر زیبا و جاده های کوهستانی و جنگلی در هر فصل دوستداران طبیعت را خود جلب می کند.

*این مطلب در شماره سوم ماهنامه ارمون منتشر شد که از سوی همکاران مان در آن مجله برای بازنشر در اختیار مازندنومه قرار گرفت.