مازندنومه،لیلا مشفق:شاید پرداختن به موضوعات آیینی در محیط بومی و بررسی نقطه نظرات کارشناسان و بیان رفتارهای ناشی از زیبایی شناختی منطقه ای و بومی، آن طور که باید، در سطح ملی مورد توجه قرار نگرفته باشد اما بی تردید، تاثیر شگرف خود را بر مناسبات زندگی ما گذاشته است.

نوروز و آیین هایی که زیر عنوان این مقطع تقویم ملی قرار می گیرند، به دلیل چرخش زمان و تحولات ناشی از دگرگونی طبیعت، از فصل خزان و انجماد به سمت رویش و طلوع بهار، سهم بسیاری درایجاد نشاط ناشی از این تغییرات داشته و حتی فرسایش طبیعت؛ بر اثر ماشینی شدن و گسترش صنعت و بی توجهی عامل انسانی، نتوانست وابستگی مردم به چنین آیینی را به دست فراموشی بسپارد.

«علی حسن نژاد»، شاعر،نویسنده و کارشناس فرهنگ مردم را کم تر شهروند مازندرانی است که نشناسد.به جهت اهمیت موضوع آیین های بومی نوروزی، به سراغ او رفتیم.

 دليل ماندگاري نوروز و آيين ملي بهار، علی رغم همۀ فراز و نشیب ها در تاریخ کشور را بيان كنيد.

شکل گیری و ماندگاری و صیقل خوردن و گسترش نوروز، نشانۀ هوشمندی مردم ایران زمین است تا با تسلط علمی بر گردش زمین و خورشید و آگاهی از تغییرات طبیعت، به نمادی برای نو شدن دست پیدا کنند.

نوروز بهانه ای برای پیوند، برای همبستگی ملی و تاریخی و فرهنگی و آیینی و دینی ایران زمین است تا چند روز در سال را تجربه ای متفاوت داشته باشند. این نگاه، چنان در عمق اندیشه ایرانیان ریشه دوانیده است که فراز و نیشب های تاریخی و دست های ناپاک، هیچ تاثیری در بزرگی و عمق آن ایجاد نکرده است. در حقیقت؛ این درخت تنومندتر از آن است طوفان ها و بادها بخواهند تاثیری در این کهن نماد شادی و همدلی مردم بگذارند.

آيا تفاوت محسوسی بین این آیین ها در مازندران با دیگر نواحی کشور، وجود دارد؟ اين تنوع در داخل استان چگونه است؟

نوروز را باید ٱیینی ملی و فراملی دانست که ایرانیان و کشورهای صاحب نوروز را به هم پیوند می دهد. دقت در ثانیه های شروع این جشن، نشانه ی این موضوع است که میلیون ها نفر این آیین را با هم شروع می کنند. پس از این منظر، شبیه به هم است. در کل، ورود و خروج به آیین و جشن های نوروز، شبیه به هم اما ابزارها و رسم و رسوم، متفاوت است. تفاوت در آیین های نوروزی در استان ها، ناشی از تفاوت زبان، گویش و لهجه و فرهنگ غذایی و نوع پوشش است اما این ارکستر بزرگ اقوام، نغمه ای ملی می نوازد.

 مهم ترین ویژگی در آیین های نوروزی ایران و مازندران چیست؟ و چه عواملي این مراسم را از دیگر سنت های اقوام ایرانی متمایز می کند؟

نوروز بزرگترین جشن مشترک ایرانیان است. نماد همبستگی ملی به حساب می آید و در هیچ تحلیل و پژوهشی، این جشن به هیچ استانی منسوب نمی شود، بلکه جشنی ایرانی است. مهم ترین ویژگی این جشن، به نظر من تفکر است. تفکر در خود و بازنگری در خود.

نو شدن و نو اندیشیدن و دوباره شدن. اندیشیدن به ریشه و میوه های نو. و گرنه زمین هزاران سال به دور خود می گردد؛ قرن هاست این گردش و چرخش تکرار می شود اما آن چه که نوروز را متفاوت نشان می دهد، تفکر آدم هاست؛ تا نو شدن طبیعت و از سر گرفتن حرکت زمین، بهانه ای بزرگ برای سبک شدن، نو شدن و رهایی از غبار کهنگی باشد. اقوام ایرانی؛ سنت ها و آیین های متفاوتی دارند اما نوروز زبان مشترک ایرانی ها و کشورهای فارس زبان است.

 درباره سمبل ها در این آیین، توضیحات بیشتری می دهید؟

ایرانی ها از دیرباز، صاحب نگاه اساطیری و رمزآلود بوده اند. اساطیر، کلید های دروازه ای رو به دنیای باستان هستند و همین سرمایه ما را توانمند می کند. جمع شدن همۀ نگاه های مادی و معنوی و اساطیری و شادی در سفره ای کوچک با ابزارها و نمادها و نگاه های رمزآلود، یعنی گردآوردن همۀ آن چه که ایرانی ها در طول تاریخ تجربه کرده اند. این سمبل ها، یادگار اساطیرمختلف است و با هر نگاهی تعبیر شود، پیام های به یاد ماندنی از نیاکان متفکر ما را نشان می دهد. آب؛ نشانۀ روشنایی، تخم مرغ؛ نشانۀ هستی و به همان شکل تلاش است. سفره نوروزی یعنی تلاش و احساس و خودکفایی و نگاه مثبت و ...

 به نظرتان آیا در این روزگار، این سمبل ها هنوز می تواند مثل گذشته امید بخش باشد؟ چرا؟

بخش های مهمی از زندگی و تفکر انسان ها، ریشه در گذشتۀ تاریخی اش دارد. البته ماندن در گذشته یا افتخار محض به گذشته، یعنی از دست دادن امروز و فردا. تکاپوی خانواده ها با هر نوع نگاه اقتصادی برای فراهم کردن ابتدایی ترین نمادها و ابزارها، یعنی کارکرد عمیق و تاثیر گذاری شادی بخش و امید دهنده نمادها و سمبل های نوروزی. بدون شک آجیل شب ها و روزهای عید، طعم و مزه ای متفاوت دارد و این تفاوت را این حسن آفریده است که با وجود همۀ مشکلات، می توان به سادگی یک سفرۀ نوروزی، شادیِ عمیق داشت.

 چه چیز هایی در این آیین، هنوز زنده و ماندگارتر از سایر بخش هاست؟

از ویژگی آیین ها و رسوم، تطبیق با شرایط زمانه است؛ نه در حوزۀ نوروز بلکه در همۀ زمینه ها. بسیاری از آیین ها، خود را با نگاه همان جامعه تطبیق می دهند و این از ویژگی آدم ها نیز هست که به هر شکل ممکن، دلبستگی ها و علایق خود را حفظ می کنند و به همین دلیل، این آیین ها ماندگار می شوند.

 نظرتان دربارۀ ثبت نوروز در میراث فرهنگی جهان چیست؟

درخت هر چه پر بارتر باشد و ریشه هایش در خاک عمیق تر فرو رفته باشد، دارای احترام و عظمت بیشتری است. ثبت یک آیین در جهان به اسم یک کشور، یعنی نگاه ویژۀ به یک کشور. بدون شک ایران با فرهنگ و تمدن و آیین هایی مثل نوروز و جشن های مختلف و آثار باستانی ستودنی خود، در جهان از لحاظ فرهنگ و تمدن حایز اهمیت است اما تلاش متولیان فرهنگ و هنر و میراث در ثبت جهانی این موضوعات، به معنای زنده کردن و شناساندن هویت ایران است که متاسفانه در این سال ها؛ مولوی و زرتشت و نیز نوروز ـ در بخش هایی ـ به اسم کشور دیگر ثبت شده است.

 به نظر شما؛ تا کی نوروز می تواند هم چنان زنده و پا برجا باقی بماند؟

این روزها علیرغم شرایط سخت اقتصادی، تکاپو و تلاش برای استقبال از نوروز در حوزه ی تهیه پوشاک نو؛ تهیه مواد غذایی و تنقلات ویژۀ عید؛ رفت و روب و خانه تکانی و غیره دیده می شود و به نظر می رسد، نوروز مهم تر از فشارهای اقتصادی است که بخواهد کمرنگ برگزار شود. در اساس، نوروز به معنای گرانی نیست و در گذشته، ملزومات آن از حاصل ذوق و تلاش اهالی خانه تهیه می شد.

 نوروز در مناطق و نواحی مختلف مازندران و بین اقوام مختلف این خطه از گذشته های دور تاکنون دارای چه ویژگی هایی است و تا چه حد دستخوش تغییر و تحول شده است؟

مازندران را باید سرزمین واقعی نوروز - نه به معنای شروع کننده - دانست. نو شدن تقویم با نو شدن طبیعت و روز نو، یکی است. جالب آن که در تقویم گالشی مردم مازندران، 5 روز سال جز روزهای تقویم به حساب نمی آید و پنج روز اضافه در این تقویم گنجاده شده و آن هم اول سال است که مردم بدون احتساب ایام سال و خارج از قرارداد و شمارش، روز و شب به شادمانی و دید و بازدید بپردازند و این موضوع اهمیت زیادی دارد. شادی مردم این دیار با نو شدن و زنده شدن طبیعت همراه است. آیینی مثل «مارمه» یا «مادرمه» که رسمی مثبت اندیش و روشنایی خواهی در شروع نوروز و شروع ماه های تبری است، ریشه در اساطیر و ادیانی مثل مهر و میترا دارد و هنوز در مازندران جان دارد که نشانۀ قدمت آیین هاست.

به شکلی خلاصه توضیح می دهید که دین اسلام و آداب مذهبی و دینی، چه تاثیراتی در آیین نوروز گذاشته است؟

بررسی درونمایه دین اسلام نشان از اهمیت شادی و شادمانی در این دین آسمانی دارد، اگرچه بعضی ها اصرار دارند که شادی در این دین جایگاهی ندارد اما زندگی حضرت محمد (ص) و پیشوایان دینی (ع) نشان دهنده اهمیت شادی و اهمیت دادن به آیین ها و ادیان، حتی ماقبل اسلام دارد. تحقیق در منابع، نشان می دهد پیامبر اسلام (ص) سخنان ویژه ای در مورد نوروز ایرانی دارد و در این روز به شادمانی و دید و بازدید پرداخته اند. برای بسیاری از ایرانی ها، دین و آیین، مثل دو بال برای پرواز به حساب می آید.

 نوروز را در روزگار کنونی چگونه توصیف می کنید؟

در عصر دود و آهن و سیمان، در عصر دیوارکشی آدم ها دور خود و زندگی، نوروز می تواند بهانه ای محکم برای یکی شدن و ارتباطات انسانی و نیز پیوند دوباره با طبیعت باشد. متاسفانه در سه چهار دهۀ اخیر، نظام خانوادگی ایرانی ها دچار تغییر شده است. جایگاه عمو، عمه، خاله، دایی و فامیل زاده تغییر کرده است و نوروز می تواند بهانه ای پررنگ برای حفظ نظام خانواده، برای شادی جمعی و برای حفظ رابطۀ شادی و شادمانی با طبیعت باشد.

 نوروز این سال ها، با نوروز کودکی شما چه تفاوت هایی دارد؟

نوروز دوران کودکی، رنگ متفاوت داشته و دارد. رنگ «مرغنه» های رنگ کرده، رنگ خانه های نو کاهگل شده، رنگ شوق و سلیقه مادر، رنگ عیدی، رنگ شادی، رنگ آجیل و پرخوری دارد.

این جشن متفاوت شدن، متفاوت پوشیدن، متفاوت خوردن، متفاوت شدن خواب و بیداری و متفاوت شدن فرهنگ غذایی است. شکسته شدن روال عادی زندگی و دور شدن از یکنواختی است. 13 روز شادی عید، این امکان را در اختیار ما می گذارد که کودکان، روز و روزگاری متفاوت را تجربه کنند. آداب و رسوم هرکس می تواند در روزهای عادی زندگی اجرا شود اما به نظر من، والدین می توانند قوانین سختگیرانه و محدود کنندۀ این سیزده روز را کمرنگ کنند تا هم چنان نوروز؛ بوی شادی برای کودکان داشته باشد. این روزها، بازی های محلی از دنیای کودک پر کشیده است، «مرغنه جنگی»، « دنبال کا»، « دور دور؛ قلم» و «بورده، بورده» می تواند هم خاطرات بزرگ ترها را زنده کند و هم شادمانی متفاوت به وجود آورد.

*این گفت و گو در شماره سوم ماهنامه "ارمون"منتشر شد که از سوی همکاران ما در این نشریه برای بازنشر در اختیار مازندنومه قرار گرفت.