مازندنومه؛ سرویس فرهنگی و هنری، سردبیر: دکتر ابوالفضل حسن آبادی اهل مشهد است. او دانش آموخته تاریخ و مدرس تاریخ شفاهی و محلی است.

دکترحسن آبادی مدیر مرکز اسناد و نیز مرکز پژوهش آستان قدس رضوی است که کارهای برجسته ای را در حوزه تاریخ شفاهی خراسان اجرا کرده.

او دو کتاب سادات رضوی در مشهد و تاریخ شفاهی در ایران را تالیف کرده و 80 مقاله پژوهشی نوشته که 30 مقاله درباره تاریخ شفاهی است.

حسن آبادی هر چند این روزها همراه خانواده در مسافرت تفریحی در مازندران است، لیکن پیشنهاد تعدادی از پژوهشگران استان را پذیرفت و عصر سه شنبه نشستی را با موضوع تاریخ شفاهی برگزار کرد.

این نشست علمی با حضور جمعی از مدرسان تاریخ مدارس و دانشگاه های استان و پژوهشگرانی که در حوزه مازندران فعالیت دارند، در مرکز ساری شناسی برگزار شد.

ابتدا دکتر دولت آبادی درباره تاریخ شفاهی و وضعیت آن در ایران سخن گفت و سپس حاضران نظرات و پرسش های خود را مطرح کردند.

* تاریخ شفاهی به مثابه ابزار

تاریخ شفاهی روشی است که در آن به کمک مصاحبه های صوتی و تصویری، توسط دو عامل مصاحبه گیرنده و مصاحبه شونده اطلاعات گرداوری می شود.

تاریخ شفاهی ابزاری پژوهشی محسوب می شود که به کمک آن در یک زمینه اطلاعات می گیریم وبه قول دکتر حسن آبادی، ظرفی است که در آن همه نوع داده در زمینه هایی مثل قوم نگاری، رجال، سیاست و... ریخته می شود.

در این نشست استاد دانشگاه های مشهد ابراز داشت: تاریخ شفاهی روش خاص پژوهشی نیست بلکه ابزار ويژه ای است که بر مبنای نیازها، اطلاعات را گردآوری می کند.

* تاریخ، سخت تدریس می شود

تاریخچه تاریخ شفاهی در دنیا به بعد از جنگ جهانی دوم برمی گردد. در نشست تاریخ شفاهی، دکتر حسن آبادی تصریح کرد که عده ای شروع این علم را هم زمان با اختراع ضبط صوت می دانند. اختراع ضبط صوت در سال 1948 بود که باعث رسمی شدن تاریخ شفاهی شد.

در تاریخ شفاهی دو دوره وجود دارد؛ دوره بین سال های 1948 تا 1960 که بیشتر با نخبه ها  و رجال و افراد بانفوذ سیاسی و اجتماعی مصاحبه می شد و به قول مدیر مرکز پژوهش آستان قدس رضوی تاریخ شفاهی در این دوره، تاریخ لوکس محسوب می شد که به قشر خاصی می پرداخت.

به گفته حسن آبادی دوره دوم تاریخ شفاهی از سال 1960 آغاز شد که تا 1975 نیز ادامه یافت که در این دوره تاریخ شفاهی از پایین به بالا بود.

او با بیان این که از دهه 60 تا 70 میلادی، آرشیوها شکل گرفت، افزود: این آرشیوهای تاریخ شفاهی در دانشگاه ها و مراکز دولتی وخصوصی ایجاد شد.

به بیان این پژوهشگر مشهدی، تاریخ شفاهی از دهه 80 میلادی به سرعت  فراگیر شد و عمومیت یافت. کامپیوتر هم اطلاع رسانی منابع آرشیوی را تکمیل کرد و همه این ها منجر به رواج تاریخ شفاهی در جامعه شد.

در ادامه این نشست، مدیر مرکز اسناد آستان قدس رضوی به معضل بی علاقگی رشته تاریخ بین دانش آموزان و دانشجویان اشاره و استدلال کرد: موضوع بی علاقگی دانش آموزان و دانشجویان به تاریخ، بحثی عام است و عده ای کاربردی نبودن تاریخ را در ایجاد این معضل مطرح می کنند. البته مدرسان این رشته نیز درس را به شکل سخت و کم جاذبه تدریس می کنند.

این مدرس تاریخ بیان داشت: مورخان نسبت به تاریخ احساس ندارند و تاریخ را برای تاریخ می نویسند که باعث می شود وظایف شان دچار خدشه شود.

او در ادامه به کاربردی شدن تاریخ شفاهی در ایران و ایجاد سایت ها و وبلاگ های مختلف حتی در بین روستایی ها اشاره کرد و  اذعان داشت:  تاریخ شفاهی در ایران مانند معجون است و بر اساس نیاز شکل گرفت و نه ضرورت.

دولت آبادی زمینه های ایجاد تاریخ شفاهی را در ایران، جنگ و انقلاب اسلامی دانست و تصریح کرد:از دهه 1370 به بعد زمینه های کاربردی تاریخ شفاهی در ایران آغاز شد.

این مدرس دانشگاه با بیان این که در کشورآماری نداریم که چه قدر مصاحبه و در چه زمینه هایی از تاریخ شفاهی وجود دارد، تاکید کرد: هر سازمانی -از مراکز نظامی گرفته تا موسسه های تاریخ شفاهی- به تناسب نیازش مصاحبه گرفته اما تخمین زده می شود که در کشور 100 تا 150 هزار ساعت مصاحبه وجود داشته باشد که البته برخی از این مصاحبه ها فقط هزینه است و تاریخ شفاهی نیست و از درون آن چیز خاصی استخراج نمی شود.

* وضعیت مطلوبی از نظر تاریخ شفاهی نداریم

در دنیا تنها دانشگاه کلمبیاست که مدرک تاریخ شفاهی می دهد و در ایران هم فقط در دانشگاه اصفهان است که چند واحد تاریخ شفاهی تدریس می شود و هنوز دانشگاهی در کشور مدرک عالی تاریخ شفاهی اعطا نمی کند.

ما وضعیت مطلوبی از نظر تاریخ شفاهی نداریم و بیشتر فعالیت ها حول محور شخصیت ها و رجال است و نه حوزه های دیگر. استانداردهای تاریخ شفاهی در ایران نیز در سال های اخیر تدوین شده است.

البته با وجود این وضعیت، به گفته دکتر حسن آبادی ما در آسیا وضعیت بدی نداریم و جزو 3-2 کشور برتر آسیا در زمینه تاریخ شفاهی هستیم.

بزرگ ترین فعالیت صورت گرفته در حوزه تاریخ شفاهی در ایران مربوط به کنگره های شهداست که به اذعان مدیرمرکز اسناد آستان قدس رضوی، این اقدام کارکرد خوبی داشته، ولی اساس ومبنای علمی ندارد و برای محققان قابل بهره گیری نیست.

نگرانی بزرگی که ایجاد شده این است که ما در سال های آینده با انبوه مصاحبه های تاریخ شفاهی روبه رو خواهیم شد که هر کس از ظن خود تولید کرده و راستی آزمایی نشده است.

دکتر حسن آبادی در این زمینه بیان داشت: در آمریکا هم تا دهه 1990 میلادی ارجاع به منابع تاریخ شفاهی در دانشگاه ها ممنوع بود. مشکل در داده های تاریخ شفاهی است که تا چه حد مستند است، اما از دهه 90 میلادی بین تاریخ مکتوب و تاریخ شفاهی به همسانی رسیدند.

او ادامه داد: هر چند تاریخ شفاهی ابزار است و نه روش پژوهشی، اما نمی توان از کنار آن به راحتی گذشت.

این مدرس تاریخ دانشگاه با بیان این که همه موارد تاریخی، مکتوب نمی شود و همه مکتوبات هم در دسترس نیست، این پرسش را مطرح کرد که آیا در بررسی یک واقعیت تاریخی می توان تنها به کمک اسناد مکتوب به حقیقت رسید؟

* مورخان تاریخ نویس یا مورخان تاریخ ساز؟

 او در ادامه به مورخان تاریخ نویس و مورخان تاریخ ساز اشاره کرد و گفت: در جامعه مورخان غیرآکادمیک هم داریم که به جای تدریس بر سر کلاس و تبادل آموخته ها، به جاهای مختلف می روند و عرق می ریزند.

دولت آبادی در ادامه از ایرج افشار و منوچهر ستوده نام برد و افزود: این ها مورخانی هستند که تمام مملکت را زیرپا گذاشته اند و پژوهش کرده اند، حال سهم کدام گروه بیشتر است؟ این مورخان کجا و آن بقیه کجا؟!

این پژوهشگر تاریخ شفاهی از محققی در خراسان نام برد که حدود 60 سال گوشه گوشه سرزمین اش را طی کرد و فقط 12 کتاب درباره قوچان نوشت.

او در ادامه ضمن معرفی پژوهشگری مشهدی که به تنهایی 20 هزار ساعت راجع به جنگ مصاحبه کرده است، ابراز داشت: کسانی را که فقط تاریخ درس می دهند و از داده های دیگران استفاده می کنند، نباید با چنین پژوهشگرانی مقایسه شوند.

* تاریخ شفاهیِ استاندارد

یکی از مشکلاتی که در زمینه تاریخ شفاهی وجود دارد، این است که مرز آن با سنت های شفاهی و فولکلور در هم شده است. بین فرهنگ عامه و تاریخ شفاهی تفاوت وجود دارد.

نگرانی این جاست که مشخص نیست روایت سنجی و اعتبار سنجی و میزان خطای کار علاقه مندان فرهنگ مردم که به ضبط مصاحبه اقدام می کنند، تا چه اندازه است.

دکتر حسن آبادی می گوید: با تمام این ابهامات و مشکلات، داده های تاریخ شفاهی قابل استناد است، چرا که ما دنبال قضاوت کردن نیستیم و فقط اطلاعات تاریخی را گردآوری می کنیم.

این پژوهشگر تاریخ شفاهی در ادامه نشست تصریح کرد: برای این که خلل خاطره گویی و روایت های فردی کم تر شود و میزان اعتبار سنجی و روایت سنجی کار بالاتر برود، باید در رابطه با آن موضوع خاص، با چندین مورد به صورت جمعی مصاحبه شود.

وی از ضعف های دیگر تاریخ شفاهی را در ایران مثبت نگری و خودسانسوری دانست و اظهار داشت: بیشتر به دنبال وجه مثبت در تاریخ شفاهی هستیم و در مورد مسایلی که تاریک و منفی هستند، پژوهش صورت نمی گیرد.

مدیر مرکز پژوهش آستان قدس رضوی با بیان این که با قطعیت نمی توان از تاریخ شفاهی استفاده کرد، افزود: نمی توان در تاریخ به عینیت رسید و از تاریخ شفاهی هم نباید به عنوان یک ابزار برای اثبات استفاده کرد.

وی به محققان تاریخ شفاهی یادآور شد که استانداردهای لازم مثل داشتن ضبط صوت، شناخت از مصاحبه شونده، کسب اطلاعات و آگاهی از موضوع قبل از مصاحبه را رعایت کنند.

*هم دانش، هم بودجه

تاریخ شفاهی در دنیا و ایران گرایشی نو محسوب می شود و با تمام ضعف ها، نمی توان نادیده اش گرفت. تاریخ شفاهی تعامل و گفت و گوی دوطرفه است و چون در ایران ما بیشتر فرهنگ شفاهی داریم تا مکتوب، می توان با رعایت استانداردها در این زمینه به اقدامات مهم و تاریخ سازی دست زد.

برای رسیدن به قله ها، هم دانش کار نیاز است، هم برنامه ریزی و هم اعتبار که البته این آخری یعنی پول، سهم پررنگ تری دارد.

دکتر حسن آبادی  می گفت در آستان قدس رضوی که کار تایخ شفاهی زیر نظر او اجرا می شود، حدود 20 نیروی رسمی و غیررسمی با گرفتن حقوق و حق الزحمه مشغول فعالیتند.

در استان ما هیچ سازمان و مرکز علمی متولی این مهم نیست و همین اندازه که در زمینه تاریخ شفاهی کار انجام می شود، بر اساس علاقه مندی محققان بومی است.