مازندنومه؛ سرویس فرهنگی و هنری، معصومه گودرزی، دانشجوی دکترای تاریخ محلی دانشگاه اصفهان: دامنه دانش تاریخ محلی به قدری گسترده است که هیچ چیز حتی آداب و رسوم ملت ها، جشن ها، سوگواری ها، تعاملات، نحوه پخت غذاها درطول زمان در جغرافیا و فرهنگ های مختلف از دید تیزبین مورخان میکروهیستورین و ماکرو به دور نمانده است.

در حقیقت مرزهای تاریخ محلی به موازات مردم شناسی پیش می رود. تاریخ محلی علاوه بر بررسی فرهنگ ها، آداب و رسوم جوامع، از امکانات هر دوره برای حفظ تمدن جوامع بهره می گیرد و در تقویت هویت ملی- محلی و حافظه تاریخی ملت ها بسیار کارآمد بوده است.

میراث فرهنگی هر ملتی جایگاه ویژه ای در هویت آن ملت دارد. این میراث در کشور عزیزمان ایران، مشتمل بر ابنیه ها، یادمان ها، هنرها، زبان ها، شیوه های زندگی، اسطوره ها، فولکلورها، سنت های زنده ای مانند رقص، سوگواری، نوروز، یلدا، اشعار حافظ و مولانا است.

مورخ محلی با مدد از دانش تاریخ محلی در جستجو و حراست هویت، حافظه ملی، فرهنگ و آداب و رسوم و سنت ها دستی قوی دارد و حتی جزیی ترین چیزها را بُلد می کند تا خدشه ای به خاطره ملی و هویت مردم سرزمینش وارد نشود.

با توجه به آغاز زمستان و شور و اشتیاقی که در بین مردم برای استقبال شب یلدا در محافل شان هست، نیم نگاهی از منظر محلیت به این سنت دیرینه داریم.

یلدا به معنی زایش، تولد و نماد مهر و روشنایی است. شب یلدا(شب چله) بلندترین شب سال و آغاز جشن زمستان است.

برگزاری مراسم شب یلدا جایگاه ویژه ای در در فرهنگ ایرانیان و فارسی زبانان دارد. ایرانیان از دیرباز این شب را جشن می گرفتند و با خواندن شعر، قصه، هویت و خاطره و حافظه ملی خود را مرور می کردند.

وجود روشنایی شمع، انارسرخ و هندوانه شیرین در کنار درخت سرو مهر فضای این جشن را دلپذیرتر می سازد. انار و هندوانه از دیرباز دومیوه اصلی سفره شب یلدا بوده، زیرا قرمز رنگ خورشید است. گویا خورشید و مهر و میترا سه راس مثلثی هستند که رنگ قرمز خطوط آن را پوشانده است.

درخت شب یلدا با نوارهای رنگارنگ به خصوص رنگ سپید به نشانه صلح جهانی آراسته می شود. شب یلدا را شب چله می گویند زیرا از فردای آن شب یعنی اول دی ماه به مدت 40 روز تا دهم بهمن ماه سرمای شدیدی ادامه دارد.

جشن انقلاب زمستانی در بین دیگر اقوام باستان نیز رایج بوده است.در روم باستان و همزمان با ترویج مسیحیت، پرستش سول اینویکتوس(خورشید شکست ناپذیر) ایزدپادگان رومی شایع بود و رومیان میلاد او را در انقلاب زمستانی جشن می گرفتند.

فرانتس کومون، باستان شناس بلژیکی و بنیانگذار میتراپژوهی مدرن، آیین میترایسیم روم را کاملا برگرفته از آیین مزدیسنا و ایزد ایرانی(میترا) می داند.

امروزه تمام مسیحیانی که تولد عیسی مسیح را جشن می گیرند، هنوز هم در روز جشن، شومینه و شمع هایشان را روشن نگاه می دارند و درخت کریسمس را با چراغ های کوچک نورانی تزئین می کنند، شب زنده داری می کنند و غذاهای مخصوص و ویژه می خورند، به دید و باردید یکدیگرمی روند و این مناسبت را در کنار دوستان و اقوام شان جشن می گیرند، درست نظیر همان سنتی که ایرانیان در شب یلدا برگزار می کنند.

کریسمس و یلدا تنها نمونه ای از بسیاری از باورها، آداب و رسوم، نمادها، داستانها و افسانه های مشترکی هستند که ملل مختلف و مذاهب را به هم پیوند می زنند.

از آنجا که جمهوری آذربایجان درصدد است یلدا، یکی از سنت های باستانی و ملی ایران را با قدمتی 8000هزار ساله به نام خود در سازمان یونسکو به ثبت برساند، پس وظیفه مورخ محلی ایجاب می کند تا در جهت معرفی گوشه ای از سنت و آداب و رسوم ملتش بکوشد. یلدا همچون نوروز گوشه ای از نماد و هویت ایرانی را در بردارد.

آئین یلدا در نقاط مختلف ایران

با استناد به اسناد شفاهی و مکتوب، در تمام ادوار تاریخی، در خراسان یلدا به اسم شب چله و یا چله نشینی نامیده شده، در این شب طولانی در این شهر آئین ها و مراسم خاصی وجود دارد که شاید در سایر مناطق ایران کمتر مرسوم بوده است.

در شب یلدا در خراسان هر میهمانی برای رفتن به شب نشینی، چراغی همراه خود می برد و به دلیل فروانی چراغ ها،این مراسم را شب چراغانی می گفتند. مراسم سر حمومی از دیگر سنت های شب یلدا در خراسان است، مراسمی که با رقص و پایکوبی و حنابندان همراه است.

در این مراسم داماد به حمام عمومی مردانه و عروس طی مراسم باشکوهی به حمام زنانه روانه می شود و جوانان آنها را بدرقه می کنند.

از دیگر آئین های ویژه شب یلدا در استان خراسان رضوی و خراسان جنوبی مراسم کف زدن است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام چوبک که در این دیار به (بیخ)مشهور است در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن در ظرف بزرگ سفالی به نام تغار با دسته ای از چوب نازک درخت انار، مایع مزبور را ساعت ها هم می زنند تا به صورت کف سفت درآید. این کار باید در محیطی سرد انجام شود، کف آماده با مخلوط شیر و شکردر شب یلدا آماده خوردن است.

در استان خوزستان نیزمردم تا سحر انتظار می کشند تا از قارون افسانه ای استقبال کنند،آنها طبق یک افسانه بر این باورند، قارون در لباس هیزم شکن برای خانواده های فقیر سکه و چوب می آورد و این چوب ها به طلا تبدیل می شود و برای آنها ثروت و برکت می آورد.

در دیگر نقاط ایران زمین نیز رسم بر این است برای نوعروسان خوانچه های تزئین شده می برند و در این شب با غذاهای سنتی مثل کوفته، دلمه، گنده و پلو ماهی از مهمانها پذیرایی شود و تا پاسی از شب به خواندن شاهنامه و دیوان اشعار حافظ و خوردن آجیل و شیرینی و مرور گذشته سپری شود.

* این مقاله در سایت انجمن تاریخ محلی ایران نیز منتشر شده است