در تازه ترین نشست کتاب ماه ادبیات و فلسفه، روز سه شنبه بیست و پنجم مرداد ماه، دکتر ابوالقاسم اسماعیل پور استاد بابلي دانشگاه شهید بهشتی اطلاعات ذی قیمت و دست اولی از ادبیات مانوی ارائه داد و یاد آور شد که پیروان مانی برای آثار نوشتاری اهمیت فوق العاده ای قائل بوده اند. به همین جهت آثار متعددی از ادبیات مانوی به زبان های مختلف باقی مانده و نخستین نمونه های ادبیات داستانی و شعر سپید ایرانی را هم می توان در این آثار پیدا کرد.

پیش از شروع سخنرانی، علی اصغر محمد خانی سردبیر کتاب ماه ادبیات و فلسفه، به معرفی سخنران پرداخت: " دکتر اسماعیل پور استاد دانشگاه شهید بهشتی است که آثار متعددی در زمینه اسطوره شناسی و فرهنگ و زبانهای باستانی ترجمه و تالیف کرده است. اکنون مدت یک سال است که به تدریس ادبیات فارسی در دانشگاه شانگهای اشتغال دارد و برای تعطیلات تابستانی به تهران آمده است".

دکتر اسماعیل پور که در اثنای سخن خود را از شاگردان مهرداد بهار معرفی کرد، در شروع سخنان خود گفت که قصدش از این سخنرانی بررسی ادبیات مانوی است. ادبیات مانوی بخشی از ادبیات ایرانی است.

ادبیات ایرانی در ادبیات فارسی خلاصه نمی شود بلکه بسی گسترده تر از ادبیات فارسی است. ادبیات فارسی هزار و دویست سال است که به وجود آمده، اما ادبیات ایرانی، ادبیاتی سه هزار ساله است که بخش مهمی از آن ادبیات فارسی میانه است که ادبیات مانوی هم در آن جای می گیرد.

او ضمن اشاره به اینکه مقصودش از ادبیات مانوی، نوشته های مانی و پیروان اوست، ادبیات مانوی را به دو بخش تقسیم کرد: ادبیات دینی و ادبیات ناب مانند شعر و داستان و دیگر انواع ادبیات آفرینشی.

سپس به تعریض گفت که وقتی در ادب فارسی از نخستین شاعران سخن به میان می آید از ابوحفض سغدی و ابوسلیک گرگانی یاد می کنند، در حالی که ادبیات فارسی از ادبیات ایرانی جدا نیست و نخستین شاعر باید "وهمن خورشید" را به حساب آورد که دو مجموعه شعر از او باقی مانده که از نوع اشعار عرفانی ایرانی است. او گفت سابقه شعر سپید را هم می توان در ادبیات مانوی یافت چنانکه نمونه های ادبیات داستانی را.

سخنران سپس به دست نوشته های مانوی که حدود صد سال پیش در شهر "تورفان" چین پیدا شده اشاره کرد که توسط دانشمندان اروپایی از جمله مولر، آندره آس، هنینگ، مری بویس و زوندرمان به زبانهای اروپایی برگردانده شده است.

دکتر اسماعیل پور با اشاره به اینکه بعد از دهه هشتاد میلادی، متون بازمانده ادبیات مانوی را، زوندرمان در فرهنگستان علوم انسانی برلین منتشر کرد، گفت که متون مانوی - از دست نوشته ها تا ترجمه ها - را می توان در سایت تورفان ( turfan ) دنبال کرد. به گفته او حدود 4500 دست نوشته روی چرم یا روی کاغذ یا روی ابریشم، به زبان فارسی میانه باقی مانده که همه را می توان در این سایت یافت. "گاهی شعر فارسی هم در بین آنها دیده می شود از جمله یک شعر از رودکی".

او گفت که آثار باقی مانده از ادبیات مانوی تنها در شهر برلین منتشر نشده بلکه در سال 2001 این آثار، توسط چیری لو دانشمند ایتالیایی در شهر کلن نیز چاپ شده است. "در سال 2002 هم انجمن مطالعات بین المللی مانوی در دانشگاه کمبریج تشکیل شده که جدیدترین مطالعات را در این زمینه انجام می دهد. از آن سال تا کنون کنفرانس های بین المللی مانی شناسی ادامه پیدا کرده و آخرین آنها در همین ماه در دانشگاه نوادا در آمریکا تشکیل خواهد شد".

به گزارش دکتر اسماعیل پور، مانی هفت کتاب داشته که بخش های زیادی از آنها باقی مانده است از جمله کتاب "انجیل زنده". "مانی مانند بسیاری از حواریون انجیل داشته و بخش هایی از انجیل او باقی مانده است. علاوه بر انجیل، مانی دارای کتابی به نام زبور بوده ( که من [ سخنران ] آن را ترجمه کرده ام و چاپ شده )، بنابراین مانی هم انجیل نوشته، هم زبور، برای اینکه مانویت خودش تلفیقی است از آیین های ایرانی با مایه های عرفان مسیحی و درون مایه هایی از آیین بودا. به این جهت کسی که بخواهد مانی را بشناسد باید هم بودا را بشناسد هم عرفان مسیحی را که مانی سخت تحت تاثیر آن بود.

دیگر کتابهای مانی چنانکه دکتر اسماعیل پور برشمرد از این قرار است: گنج زندگان، رسالات، رازان [ رازها ]، مکاتیب [ نامه های مانی ] و کتاب دیگری که اخیراً کشف شده است.

به گفته دکتر اسماعیل پور، آثار مانوی یعنی آثاری که پیروانش نوشته اند بسیار زیاد است و از جمله این آثار شعرهایی به زبان پهلوی اشکانی است. وی از دو مجموعه شعر یاد کرد که مضمون آنها هبوط روح است، و گفت که "مانوی ها خیلی پیش از سنایی و بایزید بسطامی" چنین مضامینی را پرورانده اند، و این اشعار که در قرن دوم هجری کشف شده، "احتمالا مربوط به اوائل دوره اسلامی است، زمانی که مانوی ها از ایران رانده می شوند ( "مانوی ها حتی در دوره ساسانی هم از ایران رانده می شدند" ) و از طریق تاجیکستان و آسیای مرکزی به چین می روند و پناهنده می شوند و تا قرن نهم میلادی در شهر تورفان کتابخانه های عظیم داشته اند و همین متونی – که اشاره کردم - که روی چرم نوشته شده، در کتابخانه های آنجا کشف شده است".

جالب تر اینکه چنانکه آقای دکتر اسماعیل پور گزارش می داد متون مانوی به زبانهای گوناگون بر جای مانده است. "متون فارسی میانه مانوی که شامل نیایش هاست؛ متون مانوی به زبان سغدی که از زبانهای ایرانی است، متون ترکی اویغوری مانوی حتی تعدادش از متون ایرانی بیشتر است؛ هفت هزار و پانصد متن مانوی به صورت دست نوشته به این زبان باقی است. برای اینکه ساکنان تورفان، ترک اویغوری بوده اند؛ حتی در شهر "چوانگ جو" در جنوب شرق چین آخرین مجسمه مانی از قرن پانزدهم میلادی باقی مانده، و این نشان می دهد که تا این قرن مانی پیروانی اندکی داشته است".

دکتر اسماعیل پور گفت از تورفان که در غرب چین است تا شهر چوانگ جو که در جنوب شرق خاک چین قرار دارد، حدود هفت ساعت با هواپیما راه است. "می شود گفت مانوی ها از یک کشور به یک کشور دیگر رفته اند. برای اینکه از فشار متعصبان در امان باشند رفته اند تا جایی که آن سویش دیگر کره و سواحل ژاپن است. یعنی رفتند به جایی که دیگر دست کسی به آنها نرسد".

سخنران از شهر چوانگ جو نیز توصیفی شنیدنی داشت: "این شهر با معبد مانوی که دارد شهر نمونه گفتگوی تمدن ها اعلام شده و یونسکو بودجه عظیمی گذاشته برای اینکه تحقیق کنند که چه ويژگی فرهنگی در این شهر بوده که مسلمان و بودایی و مانوی و مسیحی و یهودی سالها و قرن ها در کنار هم بدون هیچ درگیری زندگی کرده اند".

او گفت آثاری که برشمردم آثاری است که مانوی ها نوشته اند. آثار دیگری وجود دارد که غیر مانوی ها از جمله مسلمانها درباره آنان نوشته اند. در کتابهای فارسی از قرن چهارم تا قرن سیزدهم هجری درباره مانویت اطلاعات زیادی می توان کسب کرد. مهمترین این کتابها در زبان فارسی "بیان الادیان" ابوالمعالی و "فارسنامه" ابن بلخی است. در زبان عربی نوشته ها خیلی زیادتر است و حدود 170 کتاب و رساله درباره مانوی ها وجود دارد. "آثار الباقیه" بیرونی و "الملل و النحل" شهرستانی و "الفهرست" ابن ندیم جزو بهترین نوشته های عربی در این زمینه است.

"الفهرست نام کتابهایی را می برد که اصل آنها از بین رفته است ولی ما در دست نوشته های مانوی گاهی به نامهایی بر می خوریم که می بینیم همان است که الفهرست نوشته است. در متون سریانی و یونانی هم در این زمینه آثاری وجود دارد".

به گفته آقای اسماعيل پور ویژگی مانویت این بوده است که پیروانش به آثار نوشتاری بسیار اهمیت می داده اند. "هیچ دین و آیینی نیست که اینهمه آثار از آن باقی مانده باشد. به هر زبانی از آنها آثاری باقی است. متون یونانی مانی، متون چینی مانی، متون لاتینی مانی، متون ترکی مانی و ... ملاحظه می کنید که چقدر کار شده، چقدر ایدئولوگ داشته اند، چقدر نویسنده داشته اند. اینکه در میان ایرانیان مانی به نقاش معروف شده به دلیل آن است که مانوی ها با بهترین مرکب ها و بهترین چرم ها و بهترین ابریشم ها آثار خود را می نوشته اند".

سخنران در پایان از کتابی با نام "آکتا آرخل آی " یاد کرد که به زبان یونانی است و گفت در حال حاضر این کتاب بحث روز دنیا در زمینه مانی شناسی است. "اکنون کارهای پژوهشی بویژه در آمریکا روی این کتاب انجام می شود زیرا تصور می کنند که ناگفته ها و مشکلات مانویت را حل خواهد کرد. این کتاب که در قرن چهارم میلادی نوشته شده از این جهت اهمیت دارد که بسیاری از مسائل عرفان مسیحی را هم حل می کند".

از نکات جالب سخنرانی دکتر اسماعیل پور یکی این بود که گفت از اگوستین قدیس هم آثاری درباره مانی و مانویت مانده است زیرا این چهره برجسته مسیحیت، خود 9 سال مانوی بوده، بعدها گرایش خود را عوض کرده است. ولی از آنجا که سالها با خواص مانویت حشر و نشر داشته، دقیق ترین اطلاعات را درباره نوشته های مانی به یادگار گذاشته است.

دکتر اسماعیل پور سپس به آثار باقی مانده از مانویت از حیث ادبی پرداخت و گفت در متون مانوی، چهار نوع ادبی می توان یافت: ادبیات تعلیمی با قطعات زیبا که گاه با گلستان سعدی پهلو می زند؛ ادبیات غنایی و لیریک که هم در شعر و هم در نثر مانوی نمونه هایی از آن می توان یافت؛ ادبیات روایی که از این نوع داستان های متعدد در نوشته های مانوی داریم. نوشته هایی که در واقع هم داستان است، هم تمثیل. ( تمثیلات سغدی مانوی آنقدر زیاد است که زندرمان توانسته از آنها یک جلد کتاب چاپ کند. اینها در واقع همان داستان های خیلی کوتاه یا داستانک است که از تمثیلات انباشته است )؛ و سرانجام زندگینامه نویسی که از ژانرهای جدید ادبی است. "خود مانی خود زندگینامه نوشته است. او اولین کسی است که حدود 1700 سال پیش زیست نامه خود را نوشته و در آن خود را معرفی می کند که کیست، پدرش کیست و مادرش کیست و ..."

در پایان دکتر اسماعیل پور قطعاتی از شعر و نثر مانوی را برای حضار قرائت کرد که در میان آنها علاوه بر علاقه مندان ایرانی، تعدادی از دانشجویان و استادان دوره دانش افزایی از کشورهای مصر، بنگلادش، روسیه، اوکراین، گرجستان و ایتالیا حضور داشتند.