مازندنومه؛ سرویس فرهنگی و هنری، اشکان جهان آرای: نشست نقد و بررسی کتاب «پرندگان در فرهنگ عامه مازندران» نوشته «ابراهیم باقری حمید‌آبادی»عصر روز یکشنبه در سالن آمفی‌تئاتر شهید باغبانی حوزه هنری مازندران با حضور تعدادی از منتقدان و نویسندگان استان برگزار شد.

برآمده از رفتارهای روزمره

نویسنده این کتاب در این نشست با فرخنده برشمردن تلاش حوزه هنری و کتابخانه عمومی آزادگان در برگزاری نشست‌های نقد و بررسی کتاب، درباره مجموعه پژوهشی خود اظهار کرد: این کتاب برآمده باورهای روزمره مردمی است که در اطراف ما زندگی می‌کنند. در ابتدای کتاب نیز نوشتم که این کتاب را به پدر و مادرم که هر آن‌چه از مازندرانی بودن دارم از آن‌هاست، تقدیم می‌کنم. در واقع پدر و مادرم یک سواد وجودی در رفتارهای خود دارند که در وجود من کاشته شد. این سواد همان فرهنگ عامه‌ای است که به من منتقل شد و بخش عمده‌ای از آن‌ها امروز رفتار روزمره من و بسیاری از هم‌استانی‌هاست.

 «ابراهیم باقری حمید‌آبادی» افزود: تلاش کردم تا بخشی از باورها و رفتارها را با توجه به توان خودم و حمایت حوزه هنری گردآوری کنم. سعی کردم این تلاش در یک موضوع تخصصی به کارگرفته شود تا مواجهه‌ای علمی در جمع‌آوری اطلاعات داشته باشم و مرجع بودن اثر مورد تأییدتر باشد.

 وی اظهار کرد: در گردآوری اطلاعات سعی کردم از منابع کتبی و شفاهی مختلف بهره‌ بگیرم. گاهی شاید برای ما این پرسش پیش بیاید که آن‌چه به عنوان یک باور فرهنگی بومی داریم مستقل است یا با توجه به تأثیر و قدرت ادبیات فارسی، متأثر از ادبیات فارسی است. برای همین بخشی از کتاب به تطبیق باورها با منابع در ادبیات فارسی پرداختم.

اثری ارزشمند با مقدمه‌ای خسته کننده

  «فریده یوسفی» به عنوان منتقد و کارشناس فرهنگ عامه در این نشست با بیان این‌که نوشتن این کتاب یعنی نویسنده به فرهنگ بومی خود علاقه زیادی دارد، کتاب را اثری ارزشمند، اما مستلزم اصلاح دانست و گفت: در ادامه نام کتاب می‌بینیم که نوشته شده با نگاهی به «منطق‌الطیر»، «مثنوی معنوی» و «کلیله و دمنه». این پرسش پیش می‌آید که آیا پژوهشگر همه آثار ادبیات کلاسیک ایران را خوانده یا بر اساس اشرافی که به این 3 کتاب داشت آن‌ها را انتخاب کرد.

  مدیر انتشارات شلفین، اظهار کرد: نکته دیگر این‌که مخاطب برای رسیدن به اصل بحث 63 صفحه را پشت سر بگذارد که خارج از حوصله و خسته‌کننده است. برخی از مباحث هم در جای خود قرار نگرفته‌اند. برای نمونه در صفحه 35 معرفی اجمالی 3 کتابی که از آن‌ها یاد شد جایگاهی ندارد. یا گذری بر ادبیات شفاهی در صفحه 33 که باید در ابتدای مقدمه به آن اشاره می‌شد. همچنین از صفحه 45 کتاب به شیوه‌های مختلف صید و شکار در مازندران اشاره می‌شود که اگرچه اطلاعات خوبی را به مخاطب می‌دهد، اما شایسته بود که در پژوهشی جداگانه و مستقل به آن پرداخته می‌شد.

  وی اظهار کرد: مولف با تلاش و ریزبینی 27 پرنده و 2 حشره را مورد بررسی قرار داد. با توجه به این‌که 3 سال از انتشار کتاب می‌گذرد، حتماً در این مدت به موراد دیگری هم رسیده است. بنابراین اگر کتاب قرار است تجدید چاپ شود، به یک بازنگری و افزایش مدخل‌ها نیاز دارد.

نقد کتاب کاستن ارزش‌ها نیست

  دکتر «زین‌العابدین درگاهی» نیز در این نشست با بیان این‌که تدوین و گردآوری یک کتاب در نوع خود قابل قدردانی است، گفت: نقد کتاب قرار نیست ارزش‌های این پژوهشگر و نویسنده خوب استان را پایین بیاورد و اگر انتقاداتی را به این کتاب وارد می‌دانم، اشتباهاتی است که ممکن است برای همه نویسندگان پیش بیاید.

این نویسنده و پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی با اشاره به تعداد صفحات کتاب اظهار کرد: از 262 صفحه کتاب فقط در 171 صفحه به بحث اصلی پرداخته شده است. این یکی از نقاط ضعف کتاب محسوب می‌شود. به عبارتی حدود یک سوم کتاب غیر از بحث اصلی است.

وی نقد کتاب را از دو بخش ساختار و محتوا قابل بررسی دانست و ضمن اشاره به برخی ضعف‌های کتاب در صفحات ابتدایی آن از جمله شعر انتخاب شده برای آغاز کتاب، افزود: این‌که پژوهشگر کتاب را با نگاهی به منطق‌الطیر و مثنوی و کلیله‌ودمنه عنوان تدوین کرده است، جای پرسش دارد که بر چه اساسی این اقدام انجام شده است. همچنین مقدمه طولانی کتاب آزاردهنده است. در حالی که مقدمه نقش ورودی و مدخل را دارد و نباید خواننده را از خواندن ادامه کتاب خسته کند.

جای خالی متد علمی در پژوهش

  این ویراستار خاطرنشان کرد: در مقدمه هدف از نوشتن کتاب، رسیدن به کشف ضرورت توجه به فرهنگ عامه عنوان شده است. در حالی‌که این موضوع نزدیک به 2 قرن است در دنیا مورد توجه قرار دارد. اما یکی از ضعف‌های مشهود کتاب این است که اصول و روشی برای گردآوری و تدوین اطلاعات کتاب تعیین نشده است. اگر قرار است یک کار در حوزه فرهنگ عامه جمع‌آوری شود، باید در قالب یک سری معیارهای علمی باشد. پژوهنده وقتی در صفحه 32 از مشکلات خود برای گردآوری اطلاعات می‌گوید یعنی متد خاصی ندارد و پژوهش روشمند نیست.

مجری و سرپرست شناختنامه مازندران با بیان این‌که در مبانی نظری کتاب چیزی دیده نمی‌شود، خاطرنشان کرد: در فرهنگ عامه باید آن‌چه که هست روایت شود. معتقدم در این کتاب پژوهشگر وفادار به اصل نبود. زیرا در برخی از نقاط کتاب می‌بینیم که عنوان می‌کند که دست به اصلاح زده است. در صفحات متعدد متن‌ها به نقل از راویان مختلف در گیومه قرار دارد. راوی‌ها هم از نقاط مختلف هستند. بنابراین اگر روشمند کار نکنیم به اصل بحث خدشه وارد می‌شود.

جامعه آماری ناکافی

  درگاهی با اشاره به ضرورت توجه به تناسب جامعه آماری در پژوهش، گفت: بر اساس نوشته‌های پژوهشگر در کتاب می‌بینیم که حداکثر 64 نفر از استان برای پژوهش انتخاب شدند. آیا این تعداد برای یک گستره فرهنگی مانند مازندران کافیست؟ فرض را بر این می‌گیریم که تعداد کافی باشد. در این صورت باید تقسیم درستی از افراد در مناطق مختلف را داشته باشیم. ضمن این‌که فقط 9 شهر از استان برای پژوهش انتخاب شدند. بنابراین نمی‌توان گفت که این کتاب مربوط به پرندگان در فرهنگ عامه مردم مازندران است. برای مثال رامسر و تنکابن جایگاهی در پژوهش شوندگان ندارند  و این کتاب مربوط به بخش‌هایی از مازندران می‌تواند باشد.

 وی افزود: با نگاهی به تعداد افراد انتخاب شده برای پژوهش و نقاط شهری آن‌ها درمی‌یابیم که هیچ تناسبی در تعداد وجود ندارد. برای مثال 35 نفر از افراد از شهر ساری هستند و هر چه از محل زندگی پژوهشگر دورتر می‌شویم، از تعداد افراد کاسته می‌شود. حتی می‌بینیم که از روستای پدری پژوهشگر 16 نفر به عنوان مرجع پژوهش انتخاب شدند. این نشان می‌دهد که پژوهشگر به مناطقی که در دسترس بود بیشتر توجه داشت که در یک کار پزوهشی این موضوع قابل پذیرش نیست.

بی‌توجهی به طبقه‌بندی مطالب

این نویسنده و منتقد ادبی اظهار کرد: نکته قابل توجه دیگر این است که این باورها مربوط به کدام دوره تاریخی است؟ فرهنگ عامه فقط مربوط به گذشته نیست و فرهنگ امروز هم هست. اما در کتاب محدوده زمانی نشان داده نشد. مبحث دیگر مدخل‌ها هستند. این‌که پرنده‌های انتخاب شده بر چه اساسی در کتاب چیده شده‌‌اند. حروف الفبا، موضوع، حجم، تاریخ یا هر موضوع دیگر باید اساسی برای دسته‌بندی پرنده‌ها باشد که توجهی به این مساله نشده است. علاوه بر این به جز معرفی پرنده‌ها و یک عکس برای هر پرنده، در سایر مباحث هر مدخل نظمی مشاهده نمی‌شود. تلاش زیادی برای گردآوری اطلاعات شد، اما دسته‌بندی انجام نشد.

 این پژوهشگر خاطرنشان کرد: در کتاب می‌بینیم که پژوهشگر هر جایی که به نظرش آمد اقدام به تحلیل و تفسیر کرده است. در حالی که باید برای این کار هم یک ترتیب و معیارهایی را در نظر داشت. ضمن این‌که در ترجمه واژه‌ها و اصطلاحات مازنی هم اشکالاتی دیده می‌شود. حتی بعضی از ترجمه‌ها مشخص نیست که چه مفهومی را قرار است برسانند.

نثر سنگین

  درگاهی با بیان این‌که به دلیل دسته‌بندی نشدن مطالب اظهارنظرهای مختلفی را از پژوهشگر در زمینه‌های گوناگون مانند موسیقی، لهجه، باورها، جامعه‌شناسی و حتی علوم تکوینی می‌بینیم، گفت: از ضعف‌های دیگر کتاب روان نبودن نثر آن است. از باقری حمید‌آبادی به عنوان یک داستان‌نویس که متن شیوا و روانی در آثارش دارد، انتظار می‌رود در یک کار پژوهشی هم این ویژگی را داشته باشد. اما می‌بینیم که واژه‌های عجیب و سنگین را به کار برده است. حتی در ساختمان جمله‌ها اشکالاتی وجود دارد. ضمن این‌که در برخی موارد اشتباهات تایپی مشاهده شده است که نشان می‌دهد کتاب ویراستار و نمونه‌خوان نداشت.

 وی خاطرنشان کرد: پرهیز از توضیحات اضافی یکی از معیارهای متن خوب به ویژه در حوزه پژوهش است. اما در کتاب گاهی توضیحات اضافی و حتی تکراری را می‌بینیم. همچنین روش ارجاعی مناسبی نیز برای کتاب انتخاب نشد که در بازویراستاری باید اصلاح شود. ضمن این‌که نمایه‌های پایان کتاب آشفته است.

  درگاهی اظهار کرد: به نظر می‌رسد پژوهشگر پیش از انجام ویراست کتاب برای چاپ دوم باید چند کتاب در این زمینه را بررسی کند. مدخل‌ها باید ترتیب خاص داشته باشند و مطالب ذیل هر مدخل هم باید طبقه‌بندی شود. در صورت انجام این اصلاحات کتاب حاضر می‌تواند یک کتاب مناسب و مرجع باشد. اما با این حال همین‌که گامی در این زمینه برداشته شد اتفاق خوبی است.