مازندنومه؛ سرویس فرهنگی و هنری، اشکان جهان‌آرای: مجموعه آثار یا کلیات فدایی مازندران پس از حدود 3 دهه تلاش توسط «فریدون اکبری شلدره» پژوهشگر، استاد دانشگاه و عضو هیأت علمی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی گردآوری و تدوین شد.

گردآورنده این مجموعه با بیان این‌که اشعار فدایی مازندرانی دارای ویژگی‌های برجسته زیادی هستند، گفت: محتشم کاشانی به خاطر سرودن 92 بیت مشهور شد که در این شهرت اطرافیان و ارتباطش با دربار صفوی بی‌تأثیر نبود. در حالی‌که فدایی مازندرانی بیش از 8 هزار بیت در رسای واقعه عاشورا سروده است که این امر بیانگر توان بالای این شاعر و چهره برجسته دینی، فرهنگی و اجتماعی است.

بزرگترین مقتل منظوم ادبیات

 اکبری شلدره اظهار کرد: میرزا محمود در دوره قاجار و در شرایطی که هیچ امکاناتی در اختیارش نبود، در گوشه‌ای از یک روستای دورافتاده اثری را طی سال‌ها ایجاد کرد که بزرگترین مقتل منظوم نام گرفته است. اشعار فدایی جاذبه‌های فنی و محتوایی بالایی دارند. به طوری‌که نظر بسیاری از ادیبان و چهره‌های برجسته معاصر را به خود جلب کرده است.

وی با بیان این‌که سرودن این تعداد بیت شعر بی‌تردید حاصل لطف الهی است، افزود: در سن 22 سالگی که برای گردآوری اشعار این چهره فرهنگی استان اقدام کردم، نسخه خطی اشعار فدایی تقریباً در حال از بین رفتن بود. امروز خوشحالم که برخی از اشعار میرزا محمود فدایی در 4 کتاب درسی آموزش داده می‌شود. کتاب‌های درسی از مهم‌ترین اسناد آموزشی هر کشور محسوب می‌شوند و قرار گرفتن یک شعر در این مجموعه نشان‌دهنده دقت بالای اثر و سنجیده بودن همه اجزای آن است.

  این پژوهشگر فرهنگ و ادب پارسی با اشاره به قصیده 314 بیتی شاخص و برجسته فدایی مازندرانی با ردیف «تشنه» خاطرنشان کرد: این قصیده که از نظر قدرت ادبی در اوج قرار دارد، طولانی‌ترین قصیده عاشورایی است و 6 بار تجدید مطلع شد. افراد شاخصی در عرصه ادبیات از مجذوبان این قصیده هستند. آثار فدایی مازندرانی یک گنجینه و اقیانوسی از درّ و گوهر هستند.

فدایی و ادبیات پایداری

  عضو هیأت علمی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی گفت: فدایی در کنار مدیحه‌سرایی برای اهل بیت(ع) نسبت به مسائل اجتماعی هم بی‌تفاوت نبود. رویکرد سیاسی-اجتماعی وی درقصیده «روبهانِ اُرُس» و توصیف جنگ روس‌ها علیه ایران، حکایت از روحیه ایستادگی و پایداری، حس مسئولیت‌شناسی و همنوایی شاعر با مردم جامعه دارد و در برابر رویکرد رثایی چیره بر فضای مقتل، این فریاد که همنوا با «رساله‌های جهادیه» جنگ اول و دوم ایران و روس است خودنمایی می‌کند. بر این باورم که فدایی مازندرانی را می‌توان افزون بر ادبیات عاشورایی، از پیشگامان ادبیات پایداری نیز برشمرد.

  اکبری شلدره با بیان این‌که فدایی را نمی‌توان در چند دقیقه معرفی کرد، افزود: این کتاب در مسیر تاریخ ادبیات ما چند ویژگی دارد. نخست این‌که بزرگترین مقتل منظوم است. شاخصه دیگرش این است که از نظر وزن زبانی و بلاغت سخن با شعرای دوره عراقی هم‌ دوره است.

وی با اشاره به در حال چاپ بودن جلد 15 دانشنامه جهان اسلام، اظهار کرد: استاد «بهاءالدین خرمشاهی» اخیراً خبر خوشی درباره فدایی مازندرانی دادند. آن هم این‌که مقتل منظوم فدایی مازندرانی به عنوان یکی از مدخل‌های دانشنامه جهان اسلام ثبت شد. این رویداد فرخنده‌ای است و نشان می‌دهد اشعار فدایی مازندرانی در تاریخ ادبیات ما جایگاه والایی دارد.

  پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی خاطرنشان کرد: کیفیت آثار فدایی در حدی است که چاپ نخست این کتاب که فقط بخش ترکیب‌بندهای او را تشکیل می‌دهد و بیش از 4هزار و 100 بیت دارد و در سال 77 منتشر شد، هنوز از سوی انتشارات اسوه با عنوان دیوان فدایی مازندرانی منتشر می‌شود. در سال 88 هم مقتل منظوم به شکل کامل و کلیات آثار او چاپ شد. از سال 88 تا سال 93 نیز نسخه جدید یافتم که در چاپ جدید به آثار فدایی افزوده شد. 2 قصیده بلند در 82 بیت با نام نویافته‌ها در چاپ سوم وارد شده است. غیر از این پژوهش‌هایی درباره فدایی و آثارش در ابتدای کتاب آورده شد که برخی از آن‌ها به صورت پانویس در صفحات مختلف کتاب آمده است.

ناشناخته ماندن فدایی مازندرانی

این مدرس دانشگاه در تشریح دلایل ناشناخته ماندن فدایی مازندرانی گفت: در طول 30 سال پژوهش خود فقط 6 نسخه خطی از اشعار فدایی را به دست آوردم. نام فدایی در هیچ منبع رسمی، علمی و کتابخانه‌ای ثبت نشده بود. فقط در روستاهای دوردست نامی از او مانده بود و افرادی که قدرت استفاده از نسخ موجود را نداشتند آن‌ها را نگهداری می‌کردند.

تعدادی از علاقه‌مندان هم اشعاری را برای استفاده خودشان استخراج کردند. تا جایی که جست‌وجو کردم 14 شاعر با تخلص «فدایی» در منابع ثبت شده بود که هیچ‌کدام فدایی مازندرانی نبود. پیش از من تنها کسی که نامی از فدایی مازندرانی ذکر کرده‌ بود، «محمد طاهری شهاب» بود که سال 41 در مقاله‌ای 4 صفحه‌ای قصیده فدایی در مدح ملک‌آرا والی مازندران را مطرح کرده بود.

اکبری شلدره افزود: یکی دیگر از دلایل اصلی ناشناخته ماندن فدایی روحیه خاک نهادی‌اش بود که پس از تحصیل و کسب دانش در نجف و مراکز حوزوی، در روستای خودش بدون این‌که به جایی متوسل شود خون‌گریه‌های خود را ثبت کرد. او فقط در ماجرای ملک‌آرا آن هم برای بیان شرح حال خودش قصیده‌ای در مدح سروده است. این فرد با این قدرت کلامی فقط به واقعه عاشورا پرداخت و چند قصیده هم درباره مسائل سیاسی و اجتماعی دارد.

  وی اظهار کرد: بسیاری از آثار فدایی به دلیل اشراف بر علوم مختلف و به‌کارگیری اصطلاحات علمی در اشعار، در کمال بلاغت زبانی است. او در اشعارش تصاویر نابی را خلق کرده است و همین زبان هنری از دید دیگر از نقاط آسیب اثر هم هست. زیرا خیلی از عوام شاید نتوانند با این آثار ارتباط برقرار کنند. چون زبان خاص دارد و مخاطبان خاص می‌طلبد. این موضوع که طی چند سال اخیر بارها آن را در مجالس عزای محلی و عادی امتحان کردم می‌تواند هم یکی از دلایل دیده نشدن فدایی باشد. البته فدایی اشعار و مراثی به زبان ساده زیادی هم سروده است که قابل استفاده هستند.

صور خیال و زبان تصویری

پژوهشگر زبان و ادبیات فارسی درباره ویژگی‌های فنی و ادبی اشعار فدایی خاطرنشان کرد: قدرت اصلی شعر فدایی در زبان تصویری اوست. او در به‌کارگیری صور خیال بسیار چیره دستعمل کرد. این قدرت اصلی شاعر در این بخش است. برای همین هم از علوم رایج عصر خودش به درستی استفاده می‌کند و اصطلاحات موسیقایی و نجوم را درست و سنجیده به کار می‌گیرد.

«هنگامه نوای مخالف چو گشت ساز/شد عازم عراق، حسین آن شهِ حجاز»

شاعر با زیرکی تمام واژه‌های قلمرو موسیقی همانند هنگامه، نوا، مخالف، ساز و حسین را در بیت به گونه‌ای آورده که پیوندی باریک میان آن‌ها پدید آمده است. یا در بهره‌گیری از دانش نجوم می‌بینیم که در شعر می‌آورد: «برجیس مشتریش شد از منظرِ ششم/کیوان به خاک از فلک هفتمین فتاد.»

او از پیشینیان خود مثل حافظ، خاقانی و سعدی نیز بهره گرفت. خودش را از پیروان صبحی بیدگلی و محتشم کاشانی می‌داند. اما من می‌گویم فدایی هرگز مقلد صرف نماند و پا را از الگوهای خود فراتر گذاشت. به همین دلیل است که استاد خرمشاهی معتقد است فدایی مازندرانی از نظر سبکی فراتر از شاعران عصر بازگشت است.

عضو هیأت علمی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی درباره منابعی که فدایی از آن‌ها بهره‌مند شده است گفت: خود مرحوم فدایی در مقدمه‌ای که تدوین کرد برای تدوین اثر از کتب معتبر مانند «مغازی»(کتب غزوات) و «سیَر»(سیره‌نویسی قدیم) و مقاتل معتبر استفاده کردم. اما در تبدیل آن زبان نثر به زبان شعر همه ضروریات را رعایت کرد.

 اکبری شلدره اظهار کرد: ایشان در بین ترکیب‌بندسرایان از نظر شمار بیشترین ترکیب‌بندهای تاریخ ادبیات فارسی را دارد. آثار فدایی مازندرانی باید بیش از این شناسانده و خوانده شود.

به نظرم اگر فدایی مازندرانی را با واژه شاعر تقلیل دهیم فرو کاستن از شخصیت ایشان است. او یکی از علمای دوران بود که لازم است بیشتر درباره ابعاد شخصیتی و آثار او پژوهش شود. اگر بر این باوریم که فرهنگ عاشورایی مانایی دارد و ققنوس هزاره‌های اسلام است، باید در فرهنگ و رفتارمان تغییر نشان دهیم.

 قدردانی معاون وزیر از دکتر فریدون اکبری شلدره

در پیام قدردانی حجت الاسلام و المسلمین دکترمحی الدین بهرام محمدیان -رئیس سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی- از دکتر اکبری شلدره آمده است: « درآغازین روزهای بهاری"کلیات سوگ نامه ی عاشورایی مقتل منظوم میرزا محمود فدایی مازندرانی" را که با تلاش علمی و تحقیقاتی جنابعالی به صورت زیبا و چشم نواز خلعت طبع به خود پوشیده است، مشاهده کردم.

نگارش چندین مقدمه و تعلیقه که حاوی نکات سودمند ادبی، تاریخی و داده های مفید فرهنگ‌نگاری تاریخی است، بر زیبایی و خوش‌خوانی آن علاوه شده است.

به سهم خود از این اقدام علمی و فرهنگی شما تشکر و قدردانی می‌کنم و آرزومندم سهم همکاران سازمان پژوهش به ویژه کارشناسان محترم و اعضای هیات علمی، در تولید علم و دانش کشور، روز افزون باشد.

از درگاه خداوندی، سلامت و سربلندی شما را در دوام خدمت به نظام جمهوری اسلامی ایران، خواستارم.