شعر از كي حضورش را در شما اعلام كرد؟
شعر را اولين بار خيلي  وقت پيش شروع كردم، ولي شعر نبود، نظم بود؛ اولين شعرم در سال 1319 در مجله راهنماي زندگي چاپ شده كه است؛ دارم اميد آنكه جوانان جان نثار / جان در ره شرافت ميهن فدا كنند... . چند ماه بعد هم حمله سوم شهريور كه شد شعر ديگري نوشتم. شعري هم راجع به كار و كوشش، ولي بعد از سوم شهريور آنقدر مشغوليت ها و تازگي ها بود كه كمتر به شعر فكر مي كرديم. از لحاظ اينكه ايران را اشغال كردند، به هر حال عواطف وطن پرستانه ما جريحه دار بود، ولي دنياي زيبا و آزادي فراهم شده بود؛ مثلا همه مي توانستند روزنامه منتشر كنند؛ كسي كه مي رفت در چاپخانه كه يك كارت ويزيت سفارش بدهد، نام يك روزنامه را هم ثبت مي كرد. بعد اين كارت را به اداره نگارش مطبوعات مي داد و بعد از چهار پنج روز همه شرايط  انتشار روزنامه آماده مي شد.

 خيلي ها كارت ويزيت و روزنامه داشتند. دنياي خيلي آزادي بود؛ اولا زبان هاي خارجي آزاد شده بود،( تا پيش از آن ما زبان فرانسه مي خوانديم. زبان هاي روسي و انگليسي و آلماني محدوديت داشتند. بيشتر، زبان فرانسه تدريس مي شد. بعدها تحصيل انواع زبان ها آزاد شد).

 ديگر اين كه بازي هاي گوناگون از قبيل شطرنج رايج شد. بعد خود آموز زبان منتشر شد. مرامنامه هاي مختلف و تشكيل حزب ها كه ممنوع بود آزاد شد و جريان هاي فرهنگي از قبيل بحث تغيير الفبا پيش آمد كه بين من و شعر فاصله انداخت تا اينكه جريانات مصدق پيش آمد. به نوعي فعاليت اجتماعي تحريك شدم. از سال 1330 كه در رضاييه بودم، دوباره شروع كردم و اولين شعر اين دوره ام را آنجا نوشتم به اسم درياچه كه آقاي فريدون مشيري پسنديدند و در منتخب شعرهايشان گذاشتند.

 (درياچه هر زمان كه تو را بينم / بر عمر و آرزوي خود انديشم / گاهي براي آنچه كه خواهد شد / گاهي به ياد آنچه شد انديشم).

 از آنجا شروع شد و البته من هيچ اطميناني نداشتم كسي قبول كند. آقاي دكتر علي اكبر مجتهدي كه در تبريز روزنامه داشت خيلي از اين شعر خوشش آمد و آن را چاپ كرد و تفسير نوشت و گفت كه اين شعر از شعر درياچه لامارتين به اين دليل و به آن دليل بهتر است. اين كار خيلي گرفت و در تهران و تبريز و همه جا سروصدا كرد.
بعد از آن خيلي از روزنامه ها از قبيل روشنفكر ، اميد ايران و اطلاعات هفتگي از من شعر خواستند. آن موقع غزل هم مي گفتم. غزل هاي من به طور مرتب، بار اول در اطلاعات هفتگي چاپ مي شد، شعرهاي تازه ام را هم روشنفكر و سپيد و سياه منتشر مي كرد. بعد كم كم فهميدم كه عده اي در تهران من را تشويق مي كنند، بزرگ مي كنند و تعجب كردم؛ مثلا يك روز رفتم به روزنامه اطلاعات كه آقاي مهندس كردبچه كه مسئول بود، يك چك به مبلغ 350 تومان نوشت. گفتم: 350 تومان، پول زيادي ست. اين چك براي چيست؟ . گفت: شما براي من هفت هشت تا غزل  عالي فرستاده ايد كه همه هم در صفحه اول چاپ شده اند و همه به همين خاطر مجله را مي خرند و سراغ شما را مي گيرند.

 آخر معلوم شد كه رهي معيري و علي دشتي و اميري و ورزي و دور و بري هايشان كه با شهريار مخالف بودند، مي خواستند من را در مقابل او قرار داده و بهتر جلوه بدهند كه من هم اصلا چنين چيزي را نمي پذيرفتم، چراكه احترام فوق العاده اي براي شهريار قائل بودم.

شهريار هم البته از همين چيزها رنجيده بود كه چرا شما شعرهايتان را براي چاپ به اينها مي دهيد و مدتي نسبت به من كم لطف شده بود كه البته من بعدا گفتم كه تقصير من نيست، به هر حال نمي شود جلو شاعري را گرفت. شهريار گفت: پس تو شاعري بكن، ولي در جايي كه من هستم، خودت را نشان نده و من هم به ايشان گفتم كه اين البته وظيفه شاگردي من است و تا وقتي هم كه شهريار زنده بود اين مورد را رعايت كردم .
با شهريار چقدر مرتبط بوديد؟
خيلي زياد، مرتب؛ من مثلا هر هفته حداقل دو روز را از ساعت 4 كه به خانه شهريار مي رفتم تا ساعت 10-9 شب آنجا بودم.
از چه سالي اين ارتباط شروع شد؟
از سال 1333 كه شهريار به تبريز آمد و ازدواج كرد. مي رفتم منزل شان و ابتدا از اخبار روز ايران مي پرسيد. من خبرهايي كه داشتم را مي گفتم. بعد براي من شعر مي خواند؛ شعرهايي كه تازه نوشته بود و آخرش هم مي زد به آواز و از ديوان حافظ و... . ميهمان هم هر كس خانه شهريار مي آمد به واسطه من بود. مثلا سايه، عماد خراساني، نادرپور و حتي نيما مستقيم و غيرمستقيم به واسطه من با شهريار ملاقات مي كردند. اغلب هم براي اينكه در محضر شهريار زياد راحت نبودند، به خانه ما مي آمدند. آل احمد هم دو- سه روز خانه ما بود و با هم به ديدار شهريار رفتيم.
ارتباط شما با نيما از كجا شروع شد؟
اين ماجرا هم مفصل است. گفتم كه من وقتي در دادگستري مشغول شدم، ديدم كه نمي توانم با اين وضع كار كنم. همان سالي كه رتبه من را ندادند، از دادگستري قهر كردم. آمدم بيرون و گفتم كه نه قضاوت مي خواهم و نه وكالت؛ چيزي از پدرم رسيده كه حدود 8-7 هزار تومان هست و فعلا براي ما كافي ست تا ببينيم چه مي شود. آمدم تهران و قاطي بچه ها شدم؛ نصرت رحماني، محمد زهري، شهاب ابراهيم زاده (كه حالا ديگر رفته شمال و از شاعري دست كشيده)، فرخ تميمي، اسماعيل شاهرودي، منوچهر شيباني و... از اول صبح با هم بوديم تا آخر شب. ناهار را هم بيرون مي خورديم. اكثر اوقات هم كه به شعرخواني مي گذشت.
پاتوق كجا بود؟
ما كافه فيروز بوديم. گاهي، فردوسي هم مي رفتيم. كل اوقات با هم بوديم. بزرگ ما هم زهري بود كه به او شاممد مي گفتيم؛ مرد خيلي نجيب و شريفي بود. بعد از ايشان هم نصرت بزرگتر ما محسوب مي شد كه همه دوستش داشتند. فريدون كار هم بود كه تازگي ها مرحوم شد؛ مرد خيلي عميق و پخته اي بود كه تصدي شعر سپيد و سياه را به عهده داشت.
كي اقدام به چاپ اولين اثرتان كرديد و آثار بعدي با چه فاصله اي منتشر شدند؟
كتاب اول من به نام درياچه و به تشويق فريدون مشيري در سال 1336 منتشر شد. كتاب دوم من با نام كولاك هم در سال 1344 از چاپ درآمد كه خيلي سر و صدا راه انداخت و به قول معروف خيلي گرفت ؛ مجموعه مفصلي هم هست كه انواع شعر در آن وجود دارد. نوشتند كه براي اولين بار ديواني چاپ شده كه همه نوع شعر در آن هست و همه نوع آن هم قابل قبول است، البته من هم قدري خوشم مي آمد و هم قدري مشتبه مي شدم. خيلي تعريف و تشويق نوشتند و درصدر همه روزنامه ها كه به اين موضوع پرداختند هم مطلب دكتر براهني بود و من ديگر راه افتادم. يك سال و نيم بعد آن، يك كتاب ديگر با عنوان انارستان منتشر كردم كه تحت تاثير جريانات بچه ها حال و هواي انقلابي داشت. موقعي هم كه ماموران ساواك به خانه ما آمدند، يكي از چيزهايي كه با خودشان بردند همين كتاب بود.

 يكي از آنها كه راننده بود، گفت: آقا، كتاب نيما هم هست و نفر ديگر خنديد و گفت: كتاب نيما مشكلي ندارد، لازم نيست آن را برداريد . مدرك ديگري كه با خودشان برداشتند كتاب قشنگ و جالبي بود به اسم ارگ كه منتخب مقاله و شعر اشخاص مختلف بود و دو- سه بار هم تجديد چاپ شد در تهران و تبريز. اين كتاب را هم با خودشان برداشتند و گفتند كه شما در اين كتاب هم با اسم مستعار شعر داشته ايد. من در آن مجموعه آقاي عليرضا ناب دل شاعر آذري- را معرفي و شعرش را هم ترجمه كرده بودم. سه- چهار شعر بودار هم در آن مجموعه داشتم كه هيچ كدام به اسم خودم نبود.

بعد هم به من گفتند: چشم ما روشن، يكي از كتاب هايي كه ما در سياهكل ديده ايم همين ارگ بوده است. مامور مربوطه ساواك احمد نيك طبع بود كه بعد از انقلاب در خيابان فروردين كشته شد؛ خيلي آدم سختگيري بود. از صبح مي گفت روي اين صندلي بنشين و نمي گذاشت بلند شوم تا حدود غروب. حالا شما در نظر بگيريد روي يك صندلي آهني، آن هم در روزهاي طولاني خرداد ماه چقدر مشكل بود و ... كه گفتني نيست.
... و نيما را اولين بار كي ملاقات كرديد؟
گفتم كه فريدون كار، مرد خيلي نجيبي بود و ربطي به امثال رهي نداشت. من كه آمدم تهران من را برد پيش نيما و ما را با هم آشنا كرد. اول من را برد پيش دكتر بهزادي، مدير سپيد و سياه . خيلي ها را مي ديدم؛ مي آمدند آنجا كه شعرهايشان را براي چاپ به دكتر بهزادي بدهند. فروغ هم مي آمد آنجا و من هم همانجا با فروغ آشنا شدم. بعد با ابراهيم زاده آشنا شدم. بعد با فرخ تميمي از همين جا آشنا شدم. بعد فريدون كار من را به جاهاي مختلف برد و با افراد مختلف آشنا كرد.

 يك بار هم از من پرسيد: دوست داري پيش نيما هم برويم؟ گفتم: من ملاقات نيما را هميشه در خواب مي بينم. از خدا مي خواهم. چرا پيش نيما نرويم؟ داستانش مفصل است.گفت كه خانم نيما سختگير است و اگر در خانه باشد، اجازه نمي دهد. رفتيم و ديديم كه خود نيما آمد و در را باز كرد (خانه اش طرف دزاشيب بود؛ تازه اول زمستان بود و گلوله گلوله برف مي آمد. آن طرف ها تازه ساز بود و سگ ها و حيوانات ديگر رها بودند. بچه ها داشتند بازي مي كردند. به محض اينكه گفتيم خانه نيما ؛ بچه ها دويدند و خانه را به ما نشان دادند). من فكر مي كردم كه نيما آدم خيلي هيكل مندي باشد.

وقتي در را باز كرد، ديدم آدمي خيلي محجوب و معمولي و خجالتي است. رفتيم داخل و پاي كرسي نشستيم و مرتب چاي پررنگ و سيگار. آن موقع من هم سيگار مي كشيدم. سيگار نيما هم اشنوويژه بود. من آن روز آنقدر سيگار كشيدم كه بعد مجبور شدم دو- سه تا قرص ساريدون بخورم. آنجا كه بودم، حس مي كردم در آسمان پرواز مي كنم. خيلي حرف زد و شوخي كرد. مي گفت: دو تا برادر دارم؛ يكي فهميده است و ديگري هم كه چه عرض كنم. آن يكي كه فهميده است در يكي از دانشگاه هاي خارجي (مسكو) استاد دانشگاه بين المللي ست (مثل اينكه در دانشگاه لومومبا مسكو تدريس مي كرد و گويا بعدها به او مشكوك شدند و تيربارانش كردند). برادر ديگر هم كه در مازندران است، مي گويد: شما چه مي گويي كه رفتي نشسته اي در اداره معارف و شده اي رئيس اداره ميرزا بنويس ها كه ماهي 160 تا 200 هزار تومان به تو حقوق بدهند؟ يا بيا اينجا، يا اينكه ما برايت يك اسب و يك ماديان بفرستيم، خودت آنجا يك طويله اجاره كن تا هر سال برايت دو سه تا كره اسب بياورند. اين كره ها را كه بفروشي دو سه برابر آنچه كه اداره معارف به تو مي دهد گيرت مي آيد .
چرا نيما كمتر در جمع هاي شاعرانه حضور پيدا مي كرد؟
نيما آدمي منزوي بود كه بيشتر به خاطر كشف خودش از اجتماعات آن شكلي دور مي ماند. نه اينكه در خانه بخورد و بخوابد؛ آدم خيلي باسوادي بود. همان روز ما مجله هايي كه از لبنان و مصر آمده بود را در خانه اش ديديم. يك قسمت از كتابخانه اش هم كه مربوط به كتاب هاي فرانسوي بود. خيلي خوب زبان فرانسه مي دانست، چون از كودكي در مدرسه فرانسوي ها درس خوانده بود. من پرسيدم: شما وزن افسانه را از كجا پيدا كرديد؟

 گفت:  موقع عزاداري عاشورا ما به تكيه دولت مي رفتيم. آنجا در تعزيه خواني و شبيه خواني، نوحه اي را به عنوان زبان حال جناب علي اصغر مي خواندند كه مصراع اصلي آن اين بود كه (اي عموجان، عموجان كجايي). من ديدم كه در اين وزن خيلي خوب مي شود شعر گفت. بعدها كه من افسانه را نوشتم، ديدم كه بچه ها ياد گرفته اند و در كوچه ها اشعاري مثل آن را مي خوانند و من فهميدم كه ديگر افسانه رستگار شده است . البته فريدون كار من را به عنوان دوست شهريار پيش نيما برد. من ديگر نيما را نديدم تا اينكه يك بار آمد تبريز. يك بار  هم يك سال قبل از فوتش به طرز عجيب و اسرارآميزي به تبريز آمد؛ مثل اينكه مي خواست از طريق آستارا از مرز خارج شود. ظاهرا بعد كه جريان برادرش پيش آمد و گفتند كه تحت تعقيب يا تحت نظر است، منصرف شد.
تبريز كه مي آمد، منزل شهريار بود؟
بله، هميشه منزل شهريار بود. يك شب بيشتر نبود. مي گفتند رفته آستارا؛ مثل همان سفر صمدبهرنگي، اين سفر نيما هم خيلي احساسي و شورزده بود.
ذات الريه كردن نيما هم در سفري مثل همين سفر بود؛ سوار بر اسب رفته بود دوروبر يوش آن هم اول زمستان و آنجا مريض شده بود. پيرمرد هم كه ذا ت الريه بگيرد خيلي سخت است كه نجات پيدا كند. نوعي استقبال مرگ بود. مرگ فروغ هم همين طور بود يا آلبركامو هم در چنين شرايطي به سراغ مرگ رفت.
نكته ديگر ميزان استقبال چشمگيري ست كه آن زمان از شعر مي شد.
البته استقبال بود، ولي نه به اندازه الان، چون امروزه همه نوع شعري را مي پسندند، ولي آن زمان اگر شما مي خواستي شعرت مورد پسند واقع شود، حتما بايد گرايش هاي سياسي اجتماعي را درنظر مي گرفتي و آن شعرها خوب در نمي آمد. همين مجموعه انارستان من به خوبي كولاك نيست، به خوبي كتاب هاي بعدي نيست. من بعدها شعرهايم را صميمانه نوشتم. صمد بهرنگي هم از من پرسيد كه شما همه اين مطالب را صميمانه مي گوييد؟ من جواب دادم كه بعضي از شعرها را صميمانه مي گويم و بعضي را هم مي گويم ديگر.
ارتباط شعر با عامه مردم بيشتر شده يا كمتر؟
بيشتر شده. آن موقع شعر خيلي بودار بود. اصلا
شعر نو به نوعي زبان سوسياليسم و كمونيسم بود.
يعني به ثمر رسيدن انقلاب نيما، از شرايط غيرادبي (مثلا جريانات اجتماعي) تا چه حد موثر بوده است و چقدر جريانات به نيما كمك كردند؟
نيما در شروع كارش رمانتيك بود. آن موقع تازه رمانتيسيسم به ايران آمد و شاخه شاخه شد. مثلا يك شاخه را شهريار گرفت و به آن ترتيب دنبال كرد. يك شاخه ديگر را مشفق كاظمي گرفت و رمان تهران مخوف را نوشت.
يكي از بدي هاي حزب توده اين بود كه هر شخصي كه چپ نبود را بدنام مي كرد و با رمانتيسيسم هم به همين طريق رفتار  كرد. مثلا وقتي بحث گوته پيش مي آمد، مي گفتند گوته مثل همين حجازي خودمان است. البته حجازي نثرنويس خيلي مسلطي بود، ولي گوته نابغه خيلي عجيبي ست.
آلماني ها به همين راحتي كسي را نابغه به حساب نمي آورند. گوته 16 زبان بلد بوده، هفت تا هشت علم از قبيل گياه شناسي، ستاره شناسي، علوم حيوانات و نظريات فيزيكي را مي دانسته. لهجه هاي قديم كل اروپا را در تحقيقي مورد شناخت قرار داده بود و در مورد آن كتابي نوشته، حافظ را شناخته بود و ... . آنها آن موقع جلو رمانتيسيسم را گرفته بودند، در صورتي كه خودشان نوعي رمانتيسيسم داشتند كه شاخه شاهرخ مسكوب بود كه خيلي عالي مي نوشت.

 شاخه ديگر هم به حسينقلي مستعان مربوط مي شد كه هر ماه يك رمان عاشقانه در قطع جيبي منتشر مي كرد. كار ما از رمانتيسيسم شروع شده و در ايران هم اين سبك نبوده است. حزب توده هم بي خود ايراد مي گرفت. تا وقتي ما از رمانتيسيسم رد نمي شديم كه به مراحل بعدي نمي رسيديم. ما كه نمي توانستيم از كلاسيك منشآت قائم مقام به رئاليسم برسيم، البته رئاليسمي كه اينها مي گفتند هم آبكي بود. نيما هم يكي از شاخه هاي رمانتيسيسم را گرفت كه به صورت افسانه اتفاق افتاد. او خواست كه رمانتيسيسم فرانسه را به ايران بياورد. اين اختلاف همان زمان هم وجود داشت.

 نادرپور مي گفت كه اين جريان، ادامه ادبيات كلاسيك ايران است، ولي شاملو معتقد بود كه اين جريان ادامه ادبيات قديم ايران نيست و نظر من هم بر همين است كه اين شعر ادامه ادبيات قديم نيست.
و بعد از نيما ...
بعد از نيما با آتشي كار راحت شد، چراكه با آتشي، اينها 6 نفر شدند؛ نيما، اخوان، شاملو، فروغ و سپهري. اين گروه را به راحتي مي توان به دو قسمت سه نفره تقسيم كرد. اينكه الان اغراق مي شود كه آتشي هم مثل اخوان و شاملو بوده، برخورد درستي نيست. شاملو بهترين شاعر در اين بين بود و بنده هم به او بيش از همه معتقد بودم و صريحا هم مي گفتم. البته احمدرضا احمدي هم حقي دارد، چون شعر سپيد تنها كار شاملو نيست.
م. آزاد هم به موقع خودش خيلي كارها كرد. اگر آزاد نبود، اصلا فروغ نبود. آزاد بين نيما و شاعران ديگري از قبيل فروغ، محمد حقوقي، كيومرث منشي زاده، طاهره صفارزاده، اوجي و... پل زد.
و نصرت رحماني؟
نصرت يك جزيره كوچك مستقل بود. نه از كسي تقليد كرده و نه كسي از او تقليد كرده. به هيچ كس شباهت نداشت. نادرپور و توللي هم يك شاخه سليس و آرام و راحت از نيما را برداشتند و قدري هم از خانلري استفاده كردند. به عقيده من خودشان شاخه نيما نيستند. ذهنيت آنها هم با نيما متفاوت است. در ابتدا ذهنيت نيما شرط است. مشيري هم نيمايي نبود. درست است كه در سبك نيما گفته، ولي ما سبك را در نظر نمي گيريم، همان ذهنيت نيما مهم است. ديد نيما شرط است، البته به عقيده من بهترين شاگرد نيما همان آتشي ست كه خيلي جلو آمد و پيشرفت كرد. در ابتدا خيلي ها از نيما شروع كردند، ولي بعد هر كدام به راه ديگري پرت شدند.
سئوال من هم دقيقا همين است كه اين جريان چقدر طبيعي ادامه يافت... ؟
طبيعي تر از همه همان آتشي ست؛ آتشي از داخل شعر بيرون زده، از بيرون داخل شعر نشده. يك عده مي نشينند مي گويند كه حالا چون مجله ها بيشتر فلان نوع شعر را مي پسندند، من هم به همين شكل شعر مي گويم، مثلا آثار دكتر براهني و باباچاهي را مي خوانند و مي خواهند يك چيزي نظير آن بگويند؛ اينها از بيرون وارد شعر مي شوند. حسن عمده آتشي اين است كه از بيرون وارد شعر نشده؛ مثل جوجه، تخم مرغ را شكسته و بيرون آمده و اين يعني اينكه شعر آتشي كاملا طبيعي پيش آمده. منتهي به نظر من آتشي در شعر سپيد صاحب مكتبي نشد.
ممكن است در مورد آن تقسيم بندي دودسته اي بيشتر توضيح بدهيد؟
سه نفر اول شامل نيما واخوان و شاملو مي شود كه قدرت فوق العاده اي دارند. دراين بين نيما اصلا قابل قياس نيست و مهمترين شاعر محسوب مي شود، اگرچه ممكن است بزرگترين شاعر نباشد. مثلا يعقوب ليث بزرگترين پادشاه نيست، ولي مهمترين است، براي اينكه نفر اول است، در صورتي كه در آن زمان سلطان محمود بزرگترين پادشاه محسوب مي شد. نيما هم مهمترين شاعر ايران است؛ حتي از حافظ هم مهمتر است. حافظ بزرگتر است، ولي تحولي كه نيما ايجاد كرده، هيچ شاعر ديگر ايراني به وجود نياورده است، حتي رودكي نيز اين قدر مهم نبوده است. نيما به همين لحاظ اصلا قابل قياس نيست. شعر و سخن شاملو هم به نوبه خودش قابل قياس نيست.

حالا كاري به انديشه هايش نداريم، ولي شعري كه او گفته قابل مقايسه نيست. از اميرالمومنين(ع) پرسيدند كه بهترين شاعر كيست؟ فرزدق است يا امرءالقيس؟ حضرت فرمودند فرزدق مسلمان خوبي ست و امرءالقيس شاعر خوبي ست، چون اگر چه او مخضرم (كسي كه هم در دوره جاهليت شعر مي گفته و هم بعد از اسلام) بوده و مسلمان نشده، ولي شعرش قابل قياس نيست. از سوي ديگر هم حضرت پيامبر(ص) فرمودند كه به فرزدق در بهشت به ازاي هر بيت يك قصر پاداش داده مي شود، ولي به امرءالقيس داده نخواهد شد، ولي او دوزخي هم نخواهد شد.

 من هم كاري به طرز تفكر شاملو ندارم. مثلا در مورد صميميت آتشي هم چنين صحبتي هست كه چطور او مي توانسته با همه گروه ها و نحله ها صميمي باشد و عده ديگري در جواب مي گويند كه اين خلقيات را ما در ايران نمي پسنديم، ولي در خيلي از كشورها ممكن است يك نفر با همه معاشرت داشته باشد. آتشي هم بزرگ شده ايلات دشتستان بوده و صميمي بزرگ شده. كسي كه خوش اخلاق باشد، نمي تواند با افراد مختلف خوش اخلاقي يا بداخلاقي كند.

 صميميت آتشي هم فطري بوده و با خونش عجين شده است. به همين دليل حتي با افراد و گروه هاي مخالف و موافق در عين حال صميمي بوده است، اما ما در ايران هنوز با اين نوع ادبيات خو نگرفته ايم. از اين لحاظ نمي توان به آتشي ايراد گرفت. كسي از اهالي غرب گفته بود كه من با هر دو طرف صميمي هستم. ديگري پرسيده بود:چطور مي شود كه شما مثلا هم با آلماني ها صميمي باشيد و هم با لهستاني ها؟ و جواب شنيده بود كه ما اينجا قصه سكندر و دارا نخوانده ايم . مسئله اصلي عشق و ادبيات است.(hamshahri)