مازندنومه؛ سرویس اجتماعی، جعفر رحمانزاده، استاندار زنجان در دولت اصلاحات: دانش فیزیک «آینه‌ها» را در سه قالب عنوان‌بندی کرده است؛ آینه تخت، آینه مقعر یا کاو و آینه محدب یا کوژ.

آینه‌ها تصویری از آنچه در برابرشان قرار می‌گیرد را به‌صورت مجازی بازتاب می‌دهند، اما آنچه آنها را از هم متمایز می‌کند اندازه این تصویرهاست.

در آینه‌های «تخت» که «آینه صادق» هم نامیده می‌شوند، تصاویر هم‌اندازه و برابر اجسامی است که مقابل آینه قرار می‌گیرند. آینه‌های مقعر (کاو)، اشیا را بزرگ‌تر از اندازه واقعی‌شان منعکس می‌کنند و نیز در آینه‌های محدب (کوژ) تصاویر کوچک‌تر از آن چیزی است که بر آنها تابیده می‌شوند.

«رسانه‌ها» در جامعه مدنی و «خبرنگاران» به‌عنوان کنشگران این عرصه به‌مثابه آینه‌هایی هستند که تصویری از وضعیت اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی را به جامعه ارائه می‌کنند. 

اگر با تعبیر آقای دکتر رنانی نظام‌های سیاسی را براساس نسبتشان با توسعه، به سه‌ دسته «توسعه‌خواه»، «توسعه‌باز» و «توسعه‌خوار» تقسیم کنیم، هرکدام از آنان بر حسب نوع مناسبت و ارتباطی که با جامعه مدنی و ازجمله «رسانه‌ها» و «خبرنگار» برقرار می‌کنند، رفتارهای متفاوتی از خود بروز می‌دهند. 

دولت‌های «توسعه‌باز» و «توسعه‌خوار»، که همواره رشد و میدان‌گرفتن «جامعه مدنی» را «رقیب» یا خطری برای خود می‌دانند، نه‌تنها بسترهای لازم را برای استقرار و تکثیر آینه‌های «تخت» و «صادق» فراهم نمی‌کنند بلکه در مسیر کارکردهای شفاف و روشن آن، انواع موانع و مضایق را ایجاد می‌کنند. 

نظام‌های از نوع پیش‌گفته دوست دارند موفقیت‌ها، کامیابی‌ها و عملکردها بزرگ‌تر و بیشتر از آنچه هستند، بازتاب داده شوند و ضعف‌ها، نقص‌ها، سوءتصمیم‌ها و رفتارها به همان اندازه که می‌نمایند، به تصویر کشیده نشوند.  

واضح است که واداشتن «رسانه‌ها» و «خبرنگاران» به بزرگ‌نمایی کارهای کوچک و اقدامات کم‌فایده و بدتر از آن تولید و انعکاس کارهای نکرده و نیز بازداشتن آنان از ارائه و نمایش مناسب نقص‌ها و ضعف‌ها و برنتابیدن نقد و انتقاد، نه‌تنها مصالح و منافع کشور و ملت تشان را تأمین نمی‌کند که به زیان همان دولت‌های کم‌تحمل هم منجر خواهد شد.  اما در نظام‌های توسعه‌یافته یا توسعه‌خواه، جامعه مدنی به‌عنوان «نهاد واسط» از موقعیت و منزلت شایسته‌ای برخوردار است. 

رسانه‌ها و خبرنگاران نه‌تنها «خطری» برای دولت‌ها تلقی نمی‌شوند، که «رقیب» آنها هم به حساب نمی‌آیند. آنها در فضای دموکراتیک با نظارت و نقد به فرایند اصلاح و کمال‌بخشی به تصمیم‌سازی‌های نظام‌های سیاسی یاری می‌رسانند.

  «نقد» از لوازم و اقتضائات رسانه و خبرنگار است. اگر آنها را از این ابزار مؤثر محروم کنیم، کارکرد ذاتی‌شان بی‌اثر خواهد ماند. البته پیداست که نقد و انتقاد هم بر پایه آداب و مناسباتی قوام می‌گیرند.

اخلاق، ادب، انصاف و قانون و پرهیز از تخریب،  تهمت و افترا ازجمله اموری‌ هستند که باید پیوسته در «نقد» از آن پرهیز شود. آنجا که پای حیثیت شخصی، حریم خصوصی و اعتبار و آبروی اشخاص در میان است، مجاز نیستیم آنها را چون «آینه تخت» بازتاب دهیم. دین، آیین و فرهنگ، ما را از افتادن در این وادی نهی و منع کرده است.

اگر در ادبیات ما «آینه» از نظر اخلاقی موردمذمت قرار گرفت، تنها در همین محدوده است. 

چشم فروبسته‌ای از عیب خویش/ عیب کسان را شده آینه پیش/ عیب‌نویسی مکن آینه‌وار/ تا نشوی از نفسی عیب‌دار؛ «نظامی گنجوی».

اما کارکرد مدرن رسانه‌ها در جامعه مدنی که به‌مثابه امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر عمل می‌کنند، نقد سازنده و به‌اندازه،  به قصد تصحیح برنامه‌ها، تصمیم‌سازی‌ها و رفتار حکمرانان است و سخن آخر، نسبت رسانه‌های مستقل و آزاد با مصالح و منافع ملی است که در همه نظام‌های پیشرفته و توسعه‌یافته به آن اهتمام می‌شود. 

به باور این قلم، می‌توان آن را با نسبت «آزادی» و «استقلال» و تمامیت ارضی کشور همانند دانست که به تصریح اصل نهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، هیچ فرد، گروه یا مقامی حق ندارد به نام استفاده از آزادی، به استقلال و تمامیت ارضی کمترین خدشه‌ای وارد کند و متقابلا هیچ مقامی هم حق ندارد به بهانه حفظ استقلال و تمامیت ارضی آزادی‌های مشروع را، هرچند با وضع قوانین، سلب کند.

روز خبرنگار بر همه آنانی که در راه عزت و اعتلای میهن و بسط عدالت و آزادی به دور از نام و نان کوشش می‌کنند مبارک و یاد شهیدان سرفراز این عرصه گرامی باد.

* این یاداشت در صفحه اول شماره امروز روزنامه شرق نیز منتشر شد.