بهروز شيدا، پژوهشگر و منتقد ادبي ساكن سوئد، كتاب‌شناسي فشرده‌شاهرخ مسكوب- نويسنده و پژوهشگر بنام فرهنگ و ادب ايران- را كه روز 12 آوريل 2005 در سن 81 سالگي در بيمارستاني در پاريس درگذشت، در دست انتشار دارد.

 اين كتاب‌شناسي، نيمي از يك كتاب كم حجم است كه نيم ديگر آن، به سخنراني يوسف اسحاق‌پور در مراسم بزرگداشت مسكوب اختصاص يافته است و انتشارات خاوران، ناشر آثار مسكوب در خارج از كشور، آن را منتشر مي‌كند. ‌ در اين كتاب‌شناسي كه زير عنوان "برگي از باغ حضور؛ گردي از خاك عبور" نوشته شده، به هفده كتاب شاهرخ مسكوب، به ترتيب تاريخ انتشار، توجه شده است.

شاهنامه‌‌خواني در زندان ‌

آثار مسكوب در سال‌هاي پيش از انقلاب عبارتند از: مقدمه‌اي بر رستم و اسفنديار (شركت سهامي كتاب‌هاي جيبي، 1342)، سوگ سياوش در مرگ و رستاخيز (انتشارات خوارزمي، 1350) و در كوي دوست (انتشارات خوارزمي، 1357.) دو كتاب نخست، به دو قصه از شاهنامه‌فردوسي مي‌پردازند و كتاب آخر گشتي در ديوان حافظ مي‌زند. شاهرخ مسكوب در سال 1324 وارد دانشكده حقوق دانشگاه تهران شد و در همين سال به عضويت حزب توده درآمد. وي عضو كميته رهبري تشكيلات كل شهرستان‌ها، از مسوولين كميته‌هاي ايالتي خوزستان، فارس و اصفهان بود.

پس از كودتاي 28 مرداد، همراه با چندتن ديگر از روشنفكران به زندان قزل‌قلعه افتاد. به گفته‌نصرت‌ا... نوح، مسكوب در زندان، كلاس شاهنامه‌خواني برپا كرده بود و شاگردان وي از جمله، بزرگاني چون مهرداد بهار و انجوي شيرازي بودند. پس از خلاصي از زندان در سال 1336، از حزب توده گسست و به فرهنگ و ادبيات ايران و جهان پرداخت و كتاب مقدمه‌اي بر رستم و اسفنديار را كه حاصل آن كلاس‌ها در زندان بود منتشر كرد. ‌ بهروز شيدا درباره‌اين كه مسكوب، در جهان حماسي شاهنامه فردوسي در جست و جوي چه بوده است، چنين توضيح مي‌دهد: <شاهرخ مسكوب در آثاري كه در مورد جهان حماسه ايراني نوشته است، بيش از هر چيز به يك حضور، يك تفاوت و يك حكم آرزومندانه مي‌نگرد در يك آينه.> ‌

<آينه، جهان حماسه ايراني است، كه نه به عنوان سند افتخار قوم ايراني، كه به عنوان يك ساختار نگريسته مي‌شود؛ ساختاري كه اگرچه از انديشه ايراني رنگ مي‌پذيرد، اما بيش از هرچيز بر بنيان عناصر همه شمولي چون حضور جهان دوقطبي، لزوم خويش كاري، شباهت‌ها و تعارض‌هاي گيتي و جهان مينوي، سايه تقدير گزيرناپذير فراز آمده است.> ‌

<شاهرخ مسكوب در اين آينه به حضور دغدغه‌هاي هستي‌شناسانه انسان مي‌نگرد؛ به واكنش‌هاي جان پروسوسه آدمي در برابر پرسش‌هاي هميشه؛ به واكنش آدمي در برابر مرگ، رقابت، قدرت، تنهايي. به تفاوت‌ها نيز مي نگرد؛ به تفاوت جهان اسطوره اي - حماسي انسان ايراني با جهان اسطوره اي- حماسي انسان غربي؛ بر مبناي جست وجوي ريشه‌هاي جهان حماسه ايراني در تاريخ ايران.>

مرگ

مسكوب، مرگ را ماهي سياه ريزه‌اي مي‌دانست كه جوي تاريك رگ‌هايش را دور مي‌زند. بهروز شيدا درباره بازتاب اين مرگ‌انديشي در آثار مسكوب، چنين مي‌گويد: <هيچ كس نيست كه حضور مرگ را خوش بدارد. مرگ زشتي تمام است. پاره‌اي اما، حضور مرگ را در گذر هر لحظه مي يابند؛ جان‌هايي تراژيك كه تنگناي جهان را مفري مي‌جويند؛ بي قرار، خسته، معترض؛ بي‌آن كه كسي به تمامي بداند چرا به اين حال دچاراند. ‌

شاهرخ مسكوب به اين حال دچار است: سنگيني لحظه را حس مي كند، سقوط جسم را دريغ مي خورد، به حضور مرگ معترض است. پس راز جاودانگي مي‌پرسد؛ گفت وگويي با ساكنان جهان حماسي؛ رهگذران جهان عرفان؛ سركشان روزگار؛ پرسشي از خود و خاك و درخت و آفتاب و سايه در باغ و كوچه باغ: چگونه مي توان به جسم رفت و به نام ماند؟>

فرهنگ ايران

مسافرنامه، كه شرح سفرهاي راوي و نمايانگر وضعيت حاكم بر زندگي روشنفكران ايران در دهه 60 است و در آمريكا چاپ و منتشر شده، نخستين كار مسكوب در خارج از كشور به شمار مي‌آيد كه اگرچه با نام اصلي او منتشر نشده است، اما دغدغه خويش‌‌نگاري‌اي كه در آن وجود دارد، در چهار كتاب بعدي او ادامه پيدا مي‌كند: گفت‌وگو در باغ (نشر باغ آينه،1370) كه شرح گفت‌وگوي راوي با نقاشي به نام فرهاد است كه فقط باغ مي‌كشد؛ سفر در خواب (انتشارات خاوران، 1377) كه روايتي از ياران و روزهاي گذشته راوي است؛ خواب و خاموشي كه در لابه‌لاي شرح سه مرگ، از خود مسكوب نيز مي‌گويد؛ و روزها در راه (انتشارات خاوران، 1379) كه روزنگاري‌هاي نويسنده است. ‌

دل‌مشغولي عمده مسكوب، در طول بيست سال زندگي در غربت، تحقيق در حيطه‌فرهنگ ايران بود. ‌

كتاب‌هاي مليت و زبان: نقش ديوان، دين و عرفان در نثر فارسي (انتشارات خاوران، 1368)، خواب و خاموشي (نشر دفتر خاك، 1994)، و دربارهِ سياست و فرهنگ: در گفت وگو با علي بنو عزيزي (انتشارات خاوران، 1373) در خارج از كشور و با نام اصلي او منتشر شده است.

در سال‌هاي پس از انقلاب، شش اثر از او نيز در ايران منتشر شد: چند گفتار در فرهنگ ايران (نشر زنده رود،1371)، داستان ادبيات و سرگذشت اجتماع: 130001315 (نشر پژوهشي فرزان روز.1373)، تن پهلوان و روان خردمند (طرح نو، 1374)، كتاب مرتضي كيوان (نشر كتاب نادر، 1382)، ارمغان مور (نشر ني، 1384) و گفت‌وگو در باغ. كتاب مليت و زبان در سال 1373 با عنوان هويت ايراني و زبان فارسي در تهران بازچاپ شد.(roozna)