مازندنومه؛ سرویس کلینیک، مینا محسن پور: حدود دو دهه از آغاز نام نویسی برای اهدای عضو می گذرد، اما کمتر از دو سال پیش بود که با پدیده ای جدید با عنوان اهدای بدن برای تشریح آشنا شدم؛ آن هم از زبان مرحوم  پدرم. استدلالش این بود که برای اهدای عضو سنش زیاد است، اما می تواند با اهدای بدنش به بخش تشریح دانشگاه، به آموزش دانشجویان رشته پزشکی کمک کند.

در جامعه ما اهدای عضو تا حدودی طرفدار دارد، ولی اهدای بدن پس از مرگ، برای تشریح درس آناتومی دانشجویان پزشکی با اقبال مواجه نشده است.

پدرم دی ماه 93 درگذشت و طبق وصیت، بدن او برای تشریح در اختیار دانشگاه علوم پزشکی شیراز قرار گرفت. از آن تاریخ تغییر دیدگاه های زیادی بین آشناها و اطرافیانم مشاهده کردم و عده ای راغب شدند پس از فوت، بدن شان برای تشریح در اختیار دانشگاه علوم پزشکی قرار گیرد.

نیز در آشنایان و اطرافیانم دیدم تا آن جا که موجب شد خیلی ها به انجام این کار راغب شوند.

*جسد کم داریم

 دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور طی سال های اخیر در زمینه تأمین جسد، با مشکلاتی مواجه شده‌اند. کمبود جسد در دانشگاه‌های علوم پزشکی سال‌هاست مورد بحث و اعتراض مدرسان آناتومی و دانشجویان پزشکی است.

با توجه به اینکه اهدای جسد به سالن تشریح بُعد شرعی دارد و نظر فقیهان محترم در این خصوص قدری متفاوت است، همواره با کمبود جسد برای سالن های تشریح مواجه ایم. البته برخی مراجع اهدای جسد را به سالن های تشریح تا حدودی جایز دانسته اند، مشروط بر اینکه جسد غیر مسلمان به قدر کفایت وجود نداشته باشد و حیات یک مسلمان وابسته به تشریح باشد، یعنی اگر برای زندگی یک فرد زنده تشریح لازم است، تشریح جسد مسلمان را جایز دانسته‌اند

 یکی دیگر از دلایلی که ما با کمبود جسد مواجه ایم، مسأله فرهنگی است که شاید ارتباط مستقیم با مسایل شرعی نداشته باشد، اما همه دوست دارند اجساد را دفن کنند و اموات آنها محل دفن داشته باشد؛ هر چند به تازگی تعدادی از افراد وصیت کرده‌اند، جسد آنها پس از مرگ به سالن تشریح دانشگاه علوم پزشکی اهدا شود.

دکتر علیرضا ابراهیم زاده -مدیر گروه علوم تشریحی و بیولوژی سلولی دانشگاه علوم پزشکی مشهد- می گوید: «از بدو ورود دانشجویان به سالن تشریح از آنان در خواست می‌شود، احترام ویژه‌ای برای اجساد قایل شوند، فاتحه‌ای بخوانند و هنگام کار جسد را با مولاژ اشتباه نگیرند، چرا که در فرهنگ دینی ما احترام به جسد مسلمان تأکید شده و دفن جسد واجب کفایی است؛ بر همین اساس دانشگاه به خانواده‌ای که جسد اهدا کرده‌اند، تعهد می‌دهد پس از تشریح جسد با احترام در قطعه مشخصی دفن شود و به دانشجویان تأکید می‌شود، اگر حتی قطعه‌ای کوچک از بدن جسد جدا شد، آن را در ظرف مخصوصی بگذارند تا قبل از دفن به جسد ملحق شود؛ ضمن آنکه هنگام تشریح تأکید می‌شود، عضوی از بدن جدا نشود، فقط بدن برش داده می‌شود و هنگام تشریح بدن مثله نخواهد شد و اگر در مواردی مانند قلب،کلیه و ریه‌ها جدا شود، مجدداً در محل خود قرار می‌گیرد .»

*استاندارد رعایت نمی شود

دکتر حسن‌زاده -متخصص علوم تشریحی و مدرس دانشگاه علوم پزشکی تهران- با اشاره به اهمیت درس آناتومی در علوم پزشکی می‌گوید: «تشریح جسد از اصل‌های علم پزشکی است. بارها سر کلاس‌هایم گفته‌ام که دانشجویان با شناخت جسد به خداشناسی می‌رسند. تشریح یک جسد، جان خیلی از انسان‌های دیگر را نجات می‌دهد. متاسفانه به دلایل مختلف، با کمبود جسد مواجه هستیم. اصل تدریس آناتومی در کشورهای دیگر با جسد است اما در کشور ما، درس با مولاژ و توضیح تئوری پیش می‌رود. در دانشگاه‌های مطرح، دانشجویان خودشان تشریح جسد می‌کنند اما به دلیل کمبودها در کشورمان، دانشجویان اگر بتوانند جسد تشریح شده را می‌بینند. تعداد دانشجویانی که بالای سر هر جسد هستند نیز بالاست. استاندارد آن هر پنج یا شش نفر یک جسد است اما در کشور ما، شاید هزار نفر با یک جسد آموزش ببینند.»

مسئله کمبود جسد در دانشگاه‌ها به اندازه‌ای است که به نوشته سایت "تابناک" یکی از دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور مجبور شده پس از حدود 8 سال برای در اختیار داشتن جسد، به دانشگاه دیگری حدود 12 کامپیوتر با لوازم جانبی چون پرینتر و اسکنر ارائه کند تا 2 جسد در اختیار داشته باشد.

 یکی از دانشجویان علوم پزشکی تهران می‌گوید: «دانشجویان رشته آناتومی با مشکل جدی کمبود جسد مواجه هستند به تبع آن دانشجویان رشته پزشکی نیز فرصت نگاه کردن به جسد را هم پیدا نمی‌کنند.»

*استفتا از دو مرجع تقلید

در دولت نهم وزارت بهداشت کامران باقری لنکرانی از سازمان پزشکی قانونی تقاضای ارائه اجساد مجهول‌الهویه به دانشگاه‌ها را کرد که این تقاضا از سوی دستگاه قضایی به خاطر مسائل شرعی بی‌پاسخ ماند تا اینکه باقری لنکرانی طی نامه‌ای به آیت‌الله هاشمی شاهرودی -رییس وقت قوه قضاییه- و با استناد به فتوای مقام معظم رهبری و آیت الله مکارم شیرازی، مجددا درخواست تحویل اجساد مجهول‌الهویه به دانشگاه‌های علوم پزشکی را مطرح و تاکید کرد که دانشگاه‌های علوم پزشکی سراسر کشور موظف خواهند بود ضوابط شرعی را در کلیه مراحل مراعات نمایند.

یکی از روسای دانشگاه‌های علوم پزشکی نیز در این ارتباط استفتایی با این مضمون برای دفتر مقام معظم رهبری ارسال کرد: «در شرایط فعلى به دست آوردن جسد انسان کافر ممکن نیست و از طرفى جامعه‌ اسلامى هم محتاج پزشکانى ماهر و زبردست است تا از این نظر به خودکفایى برسد، لذا خواهشمند است نظر مبارک خود را در مورد تشریح در شرایط فعلى مرقوم فرمایید.»

  ایشان اعلام کردند که:«اگر نجات نفس محترمى یا کشف مطالب پزشکى جدیدى که جامعه به آن نیازمند است و یا دستیابى به اطلاعاتى راجع به یک بیمارى که زندگى مردم را تهدید مى‌‌کند منوط به تشریح باشد، این عمل جایز است. ولى سزاوار است که تا حد امکان از جسد متعلق به مسلمانان استفاده نشود لکن در صورت عدم امکان، مانعى ندارد.»

ایشان همچنین در خصوص خرید جسد کفار برای جلوگیری از تشریح اجساد مسلمانان نیز پاسخ دادند که «واجب است تا حد امکان از جسد میت مسلمان استفاده نشود.»

آیت الله مکارم شیرازی هم معتقد است که تشریح جسد مسلمان براى مقاصد طبّى به چند شرط جایز است: الف- مقصود یادگرفتن و تکمیل اطّلاعات طبّى براى نجات جان مسلمانان بوده باشد و بدون تشریح این مقصود حاصل نشود. ب- دسترسى به مرده غیر مسلمان نباشد. ج- به مقدار ضرورت و احتیاج قناعت شود و اضافه بر آن جایز نیست. با چنین شرایطى تشریح جایز بلکه واجب است.

آنچه از حکم ها برداشت می شود این است که در شرایط عادی، اهدای بدن برای تشریح و به منظور آموزش از نظر شرعی اشکال دارد. وقتی علت را از دفتر آیت الله مکارم جویا شدم این گونه پاسخ گرفتم: «چون جسد غیرمسلمان و همچنین بدن مصنوعی وجود دارد، استفاده از جسد مسلمان جایز نیست.»

*مولاژ، بافت بدن نمی شود

 با وجود نظرات مختلف، در دانشگاه های علوم پزشکی شیراز، تهران، تبریز و بوشهر اهدی بدن برای تشریح صورت گرفته است. 

زهرا -دانشجوی پزشکی دانشگاه شیراز- که ترم گذشته با یک بدن اهدایی، واحد آناتومی را گذراند، از تجربه جدیدش به مازندنومه گفت: «کار با جسد تازه نسبت به اجساد کهنه و همچنین مولاژ تفاوت زیادی دارد.»

محمدامین اکنون فارغ التحصیل پزشکی و امیدوار است روزی برسد که دانشجویان، درس آناتومی را با جسدهای تازه بیاموزند.

بهار و شیوا هم با مولاژ درس آناتومی را آموخته اند و معتقدند: «تفاوت زیادی بین بافت بدن جسد و مولاژ وجود دارد و آموزش با جسد تازه تاثیر و تفاوت زیادی با شیوه کنونی آموزش درس آناتومی دارد. »

پس از دانشجویان سراغ استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شیراز رفتم.

دکتر حسین بردبار به وجود تشریح جسد تازه برای درک بهتر دانشجو معتقد است و به مازندنومه می گوید: «با وجود نیاز آموزشی، عمل اهدای بدن جهت کمک به پیشبرد علم، ارزش معنوی زیادی نیز دارد.»

او ادامه می دهد: «من به عنوان یک آناتومیست معتقدم آموزش آناتومی بدون بدن امکان ندارد و یادگیری با جسد بهتر از آموزش با مولاژ است.»

وی همچنین می گوید: «تهیه جسد از دیگر کشورها هزینه دارد و اجساد خریداری شده هم کیفیت جسد تازه را ندارد.»

استادیار دانشگاه علوم پزشکی شیراز ادامه می دهد: «در شش ماه اخیر دو نفر بدن شان را اهدا کردند و اکنون هم بدن مرحوم دکتر خردمند که از استادان همین دانشگاه بود، در سالن تشریح و در مرحله فیکس قرار دارد.»

*به بدن ها احترام می گذاریم

مدیر گروه علوم پایه پزشکی دانشگاه آزاد کازرون، استاد دیگری است که به گفتگو با او می نشینم.

دکتر کامبیز باقری با ابراز خرسندی از پر کردن فرم اهدای بدن برای تشریح، می گوید: «اهدای بدن، عملی مثبت از نظر فرهنگی و معنوی است.»

دکتر باقری معتقد است: «هنوز فرهنگ اهدای بدن مانند فرهنگ اهدای عضو در جامعه رایج نشده است و ما بر اساس وظیفه در نشست های دانشگاهی، راجع به اهدای بدن سخنرانی هایی داشتیم و آن را به دانشجویان شناساندیم.»

وی ادامه می دهد: «اکنون استفاده از جسد های مجهول الهویه ایرانی در کنار اجساد خارجی رواج دارد و این ارتباطی به بهای پرداختی برای اجساد ندارد.»

در ادامه دکتر باقری مراحل آماده سازی بدن را هم این گونه شرح می دهد: «قبل از تشریح باید کارهایی بر روی جسد انجام شود و هرچه جسد تازه تر باشد و از فوتش زمان زیادی نگذشته باشد، عمل فیکس جسد در مواد شیمیایی مخصوص بهتر صورت می گیرد که باعث ماندگاری بیشتر بدن و در نتیجه استفاده بهینه از آن است.»

وی ادامه داد: «افراد با نیت خیر و کمک به پیشبرد علم و یادگیری بهتر دانشجویان پزشکی اقدام به اهدای بدن شان می کنند و ما در قبال این اشخاص مسوولیت سنگینی داریم.»

دکتر باقری تاکید کرد: «تعداد زیادی بدن به صورت اهدایی در دانشگاه علوم پزشکی مورد استفاده قرار گرفته اند و حتی یک متخصص جراحی در دانشگاه شیراز و یک خانم در دانشگاه تهران بدن خود را  برای تشریح اهدا کرده اند.»

مدیر گروه علوم پایه دانشگاه کازرون با صراحت می گوید: «با وجود تفاوت میان آناتومی مرد و زن، در حال حاضر کمبود بدن زن در بخش تشریح دانشگاه وجود دارد و هنوز در مورد جسد مونث فرهنگ سازی صورت نگرفته است و به جای آن از مولاژهای قدیمی استفاده می شود، در صورتی که علم تشریح لازمه آموزش دانشجویان پزشکی است و فردی که در آینده قرار است پزشک شود باید با بدن طبیعی آشنایی داشته باشد تا بتواند به درستی آموزش ببیند و خدمت رسانی کند.»

وی با بیان این که دانشگاه برای پرداخت هزینه بدن های خارجی مشکلی ندارد، ادامه می دهد: برخی انسان ها این منش را دارند که حتی با اهدای بدن شان اثر نیکی از خود به یادگار بگذارند و لازم است بگویم در بخش تشریح دانشگاه، احترام زیادی برای بدن ها وجود دارد، حتی حوضچه نگهداری بدن مرد و زن از یکدیگر جدا است و موارد احترام و ادب کاملا در مورد آن ها رعایت می شود.»

*از یک جسد برای آموزش چند بار می‌توان استفاده کرد؟

با توجه به کمبود جسد، از قبل جسد آماده‌شده را تشریح و بعد قسمت بازشده را به دانشجویان توضیح می‌دهند. هر قسمت باید یک بار باز و توضیح داده شود و بعد جسد به پزشکی قانونی بازگردانده تا دفن شود، اما اگر شرایط نگهداری طوری باشد که جسد زیاد خراب نشود و دانشجویان نیز نظم آناتومی را از بین نبرند، نهایت دو سه بار دیگر می‌توان از آن استفاده کرد.

به طور مثال یک جسد که به دانشکده پزشکی داده می‌شود، یک ترم سر و گردن، ترم دیگر اندام و ترم آخر دست و پا را تشریح و به دانشجویان آموزش لازم داده می‌شود. اگر شرایط و امکانات خوب باشد، می‌توان حداکثر دو سه بار از آن استفاده کرد. به طور معمولی جسد یک سال و نیم می‌ماند

*خوشا شیراز

یک سال پیش مرحوم پدرم بدن اش را برای تشریح به دانشگاه علوم پزشکی شیراز اهدا کرد. چند گفت و گو هم با دانشجوها و استادان پزشکی گرفتم. در ادامه جهت تکمیل گزارش و دریافت اطلاعات مشابه به روابط عمومی دانشگاه علوم پزشکی مازندران تلفن زدم که دو پاسخ غیر رسمی و البته دیکته شده دریافت کردم؛ این که اهدای بدن برای تشریح مشکل شرعی دارد و تهیه جسد خارجی آسان و ارزان است.

این در حالی است که دانشگاه علوم پزشکی شیراز نه تنها در سالن تشریح خود، بدن های اهدایی داخلی دارد، طی مراسمی در 5 آبان 94 ، از اهداکنندگان بدن و خانواده های شان قدردانی کرد.

بر اساس استاندارد جهانی هر چهار یا شش دانشجو باید بر روی یک جسد مطالعه کنند که معمولا در دانشگاه‌های علوم پزشکی پیشرفته این کار انجام می‌شود، اما متاسفانه در ایران فاصله زیادی با این استاندارد داریم و یکی از راه حل‌های کاهش این فاصله افزایش تعداد جسد در اتاق‌های تشریح است تا دانشجویان پیش از مواجهه با بیمار، تمرین و مهارت کافی را کسب کرده‌ باشند.

 اهدای جسد به سالن‌های تشریح دانشگاه‌های علوم پزشکی علاوه بر اقدام های قانونی و حقوقی نیازمند فرهنگ‌سازی است، زیرا اگر هر فردی به این موضوع بیندیشد که کالبدش پس از مرگ می‌تواند وسیله‌ای برای توسعه دانش پزشکی و در نهایت نجات جان میلیو‌ن‌ها انسان‌ها باشد، شاید به اهدای جسد با اطمینان بیشتری اقدام کند و فرهنگ اهدای جسد نیز مانند فرهنگ اهدای عضو در کشور نهادینه شود.