مازندنومه؛ سرویس محیط زیست و گردشگری، اشکان جهان آرای: شنبه 29 اسفندماه نخستین جشنواره توسعه گردشگری روستایی «ریکنده» در روستایی به همین نام برگزار می‌شود. روستایی از توابع دهستان کوهساران واقع در بخش مرکزی شهرستان قائم شهر که حدود هزار نفر جمعیت دارد. ریکنده را با نام یکی از محصولات بومی استان مازندران به نام «شکر قرمز» می‌شناسند. این روستا از دهه‌ها پیش، با کیفیت‌ترین شکرقرمز مازندران را تولید می‌کرد.

 کشت نیشکر و فرآوری آن یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های اقتصادی اهالی ریکنده محسوب می‌شد. هنوز هم در این روستا کشت نیشکر و تولید نیشکر انجام می‌شود. اما نسل جدید چندان به این فعالیت تمایلی نشان ندادند و همین باعث شد که از حجم فعالیت‌های مربوط به این محصول کاسته شده و حتی سطح زیرکشت نیشکر نیز کم شود. از سوی دیگر دشواری فرآوری این محصول سبب شد که میلی به انجام روند سنتی فرآوری وجود نداشته باشد. به همین دلیل از چند سال پیش برخی از اهالی دستگاه‌های فرآوری مکانیزه را در منازل خود نصب کردند تا راحت‌تر نسبت به تولید شکرقرمز اقدام کنند. در ماه‌های آذر، دی و بهمن این روستا محل حضور بسیاری از علاقه‌مندان به این محصول بومی است.

*رونق گردشگری با تکیه بر اقتصاد بومی

نخستین جشنواره توسعه گردشگری روستایی ریکنده با همیاری اهالی روستا و تلاش شورای اسلامی، پایگاه مقاومت و دهیاری این روستا، بخشداری بخش مرکزی، اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی قائمشهر، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران و تعدادی از فعالان فرهنگی منطقه برگزار می‌شود.

 عضو شورای اسلامی روستای ریکنده در گفت‌وگو با ما با بیان این که برگزاری هر ساله این جشنواره در چشم‌انداز ما قرار دارد، اظهار کرد: هدف از برگزاری این جشنواره آشنا کردن نسل جدید با فرهنگ و سبک زندگی پیشینیان است. فرآوری نیشکر هنوز در این روستا انجام می‌شود، اما شکل اجرای آن با گذشته فرق دارد. در این جشنواره تلاش می‌شود که فرآیند سنتی تولید شکرقرمز که از چند دهه پیش منسوخ شده، به مردم نشان داده شود.

  «عبدالرزاق هدایتی» اظهار کرد: در کنار به نمایش درآوردن سبک اقتصاد بومی روستا، هدف دیگری را هم دنبال می‌کنیم. استفاده از این ظرفیت‌های بومی برای رونق گردشگری روستایی یکی از نکاتی است که توسط شورای سیاستگذاری جشنواره مد نظر قرار گرفته است و به دنبال این هستیم که ریکنده را به عنوان یکی از پایگاه‌های اقتصاد بومی روستایی مطرح کنیم.

*از نیشکر تا شکرقرمز

گياه نيشكر 2 نوع است. يك نوع آن قديمي است كه نيشكر يكساله نام دارد و نوع ديگر به نيشكر 7ساله معروف است كه ضخيم‌تر و پرآب‌تر از نوع اول است. امروزه كشت نيشكر 7 ساله در ريكنده رواج بيشتري دارد. اين گياه در دوره رشد به باران فراوان يا آبياري منظم بسيار نيازمند است. ولي هنگام رسيدن محصول بايد هوا خشك و آفتابي باشد. در زبان بومی به نیشکر «لَلِه شیرین» و به کشتزار نیشکر «لَلِه‌جار» گفته می‌شود. فصل برداشت نیشکر هم زمستان است. پس از برداشت ساقه‌ها برای آب‌گیری جدا می‌شوند.

فرآوری سنتی

در این روش که در گذشته كاربرد‌ داشت، ابتدا ساقه‌هاي نيشكر را در اندازه‌های تقریبی 20 سانتی‌متری تکه‌تکه می‌کردند و در ميان چوبي استوانه‌اي شكل به نام «كِلوادار» در مکانی به نام «کلواسر» قرار می‌دادند. «كلوادار» معمولاً از تنه درخت ممرز تهيه مي‌شد. در میان اين چوب استوانه‌اي، تيركي به نام «كِلواتير» قرار داشت كه يك سر آن درون چوب و سر ديگر آن را به گاو يا اسب مي‌بستند و حيوان با چرخيدن خود تيرك را هم مي‌چرخاند. با چرخش تيرك، نيشكرهای 2 نيم شده بر اثر فشار تيرك با سطح جانبي كلوادار آب‌ خود را از دست داده و از حفره‌اي به نام «شال گَليا» به ظرف ديگر ريخته مي‌شد. شخصي هم روي وسيله‌اي به نام «دِبرار» مي‌نشست و با چوب حيوان را وادار به چرخيدن مي‌كرد.
پس از آبگيري نيشكر تفاله‌هاي آن را جدا مي‌كردند و آب آن را درون ظرف تو خالي چوبي به نام «نوكا» مي‌ريختند. پس از پر شدن آن آب نيشكر را با كاسه درون ظرف بزرگ مسي به نام «دِگ» مي‌ريختند. براي پر كردن ديگ مسي كه گنجايش 85 تا 90 ليتر آب نيشكر را داشت بايد صبح تا غروب كار می‌کردند.

فرآوری مكانيزه

با دستگاه‌هاي جديد كه با نيروي برق کار مي‌كنند، در 15 دقيقه مي‌توان 85 تا 90 ليتر آب را از نيشكر جدا كرد. پس از آبگیری در هر 2 نوع، فرآوری آب نیشکر به یک شکل انجام می‌شود. پس از تصفيه آب نيشكر که به آن «پِرزوزَنی» گفته می‌شود، آب نيشكر را درون ديگ ريخته و روی شعله قرار می‌دهند تا به نقطه جوش برسد. با وسيله‌ای چوبی به نام «كِترا»، آب نیشکر را هم می‌زنند. این کار 5 تا 6 ساعت زمان نیاز دارد تا در نهایت شکر قرمز به دست بیاید. در اين چند ساعت كار محصولاتی از قبيل كف نيشكر و شيره نيشكر یا «روشكر» نيز به‌دست می‌آيد. در سال های اخیر سوخت گاز به جای چوب و همزن اتومات به جای کترا، کار بهره برداری را آسان تر کرده است.

*بازنمایی زندگی روستایی مازندرانی در یک روز

«علی صادقی» سردبیر مازندنومه، یکی از اعضای ستاد اجرایی این جشنواره است که طراحی برنامه را بر عهده دارد. از او درباره جزییات جشنواره پرسیدیم:

آقای صادقی، محوریت جشنواره گردشگری است یا بر اقتصاد نیشکر در روستا تمرکز شده است؟

هدف جشنواره تقویت اقتصاد بومی با شناساندن به جامعه مشتاق به گردشگری روستایی است. در واقع قرار است با یک تیر چند نشان بزنیم. یکی شناساندن اقتصاد سنتی به نسل جدید است. دیگری معرفی جاذبه‌های فرهنگی و اقتصادی خود روستا و فرصت‌های گردشگری اطراف آن به علاقه‌مندان است. هدف دیگر هم توجه به فرهنگ بومی مازندرانی است.

می توان گفت ما علاوه بر هدف اصلی که معرفی جاذبه های گردشگری روستای ریکنده است، چند هدف فرعی را در این جشنواره پیگیری می کنیم، از جمله: احیا و ترویج فرهنگ بومی و کشت ها و ابزارهای از یادرفته، هویت بخشی، ترویج همبستگی قومی و انسجام بین محله ای و بازشناسی ظرفیت ها و قابلیت های کشاورزی و گردشگری از طریق بازارگرمی و کسب درآمد با معرفی جاذبه های اقتصاد کشاورزی و گردشگری محل.

*چرا گردشگری روستایی؟

توریسم اشکال مختلفی دارد که اکنون شکلی نوین از توریسم با عنوان توریسم روستایی، با هدف توسعه پایدار جوامع محلی در نواحی روستایی، به عنوان ابزاری جهت توسعه اقتصادی و اجتماعی و یکی از مهمترین مشاغل مدرن در مناطق روستایی تجسم یافته است که با تاثیرگذاری در سه بعد پایداری اقتصادی، اجتماعی و محیطی، ضمن جلب مشارکت جامعه محلی در توسعه اقتصاد ملی با پتانسیل حفظ و حمایت از منابع طبیعی و محیط زیست، باعث پایداری محیطی می شود.

بیکاری و کمبود فرصت ها ی شغلی از مشکلات اصلی روستاها، به ویژه در بین جوانان روستایی است. کاهش شاغلان بخش کشاورزی این واقعیّت را نشان می دهد که در آینده، افزایش اشتغال در نواحی روستایی در گرو توسعه ی بخش های گردشگری، صنعت و خدمات است

آیا دستگاه‌ سنتی فرآوری نیشکر همچنان در روستا وجود داشت؟

نه. این دستگاه‌ به همان شیوه و فن آوری سنتی 50 سال پیش با کمک قدیمی‌های روستا از جمله استاد «احمد شفایی» ساخته شد. به خاطر سنتی بودن روش ساخت، بیش از 2 ماه زمان صرف شد. علاوه بر «کلوادار»، دستگاه سنتی «پادَنگ» نیز ساخته شد و در محل برگزاری جشنواره قرار گرفت. امروز از هر دو دستگاه در جشنواره استفاده می‌شود تا نسل جدید با شکل کار کردن این ماشین های سنتی آشنا شوند. این دستگاه‌ها قرار است در مکان جشنواره باقی بمانند و کارکرد موزه ای پیدا می کنند. دستگاه‌های دیگر مشاغل سنتی مازندران مانند «تِلِم» و «کیله» و ادوات شخم و شیار زمین نیز در اندازه‌های واقعی به نمایش در می‌آید.

بخش‌های دیگری هم برای جشواره در نظر گرفته شد یا صرفاً به نیشکر اختصاص دارد؟

عنوان برنامه «توسعه گردشگری روستایی ریکنده» است. بنابراین صرفاً به فرآوری نیشکر توجه نکردیم. بسیاری از عناصر فرهنگی زندگی بومی مازندرانی را در این جشنواره می‌توان دید. چون هدف نشان دادن سبک زندگی روستایی مازندران است. حضور دام و ماکیان در فضای جشنواره، پخت زنده نان و انواع آش و خوراکی های محلی، ساخت و تولید زنده هنرهای چوبی و دستبافت ها، بازارچه (5 شنبه بازار با آذین بندی سنتی)، اجرای موسیقی محلی توسط گروه موسیقی «روجا» به خوانندگی «نورالله علیزاده» و سرپرستی «فاضل میری»، برگزاری انواع بازی‌های محلی، مسابقه تشت‌نوازی برای خانم‌ها، اجرای موسیقی پاپ محلی توسط «اِبی ابراهیمی»، سفره بزرگ هفت سین، نوروزخوانی، چهارشنبه سوری، نمایشگاه مردم شناسی و عرضه صدها وسلیه و ابزار کار و معیشت مردم قدیم ریکنده و چند برنامه فرهنگی دیگر را هم در جشنواره گنجاندیم تا یک بسته کامل از زندگی مازندرانی را در یک روز ارائه دهیم.

شادی اجتماعی را به جامعه برگردانیم

اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مازندران از زمان حضور «دلاور بزرگنیا» در رأس هرم مدیریتی این نهاد، نگاه ویژه‌ای بر جشنواره‌های بومی و آیینی دارد. این نهاد در برگزاری جشنواره توسعه گردشگری روستایی ریکنده نیز پای کار آمده است.

«دلاور بزرگنیا» که عصر دوشنبه از مکان جشنواره بازدید کرد، در گفت‌وگو با ما درباره دلیل تمرکزش بر جشنواره‌های بومی و محلی اظهار کرد: نقش این اداره کل سیاستگذاری و هدفگذاری‌هایی است تا زمینه انجام ماموریتش را که حفظ میراث معنوی است بیش از پیش فراهم کند. یکی از این راه‌ها حمایت از جشنواره‌های بومی محلی است.

  وی با اشاره به نوروز به عنوان یک آیین گران‌بها و میراث معنوی اظهار کرد: این آیین‌ها زمانی قابل ارزش است که فراگیر باشد و نقشش را در حیات جامعه ایفا کند.

این مسئول ادامه داد: خوشبختانه به صورت خودجوش از حوزه‌های مختلف شهری و روستایی این اقبال وجود دارد. اداره کل میراث فرهنگی هم بیشتر به دنبال این است که مفاهیم اساسی این پیام معنوی در حوزه نوروز، یعنی نو شدن ظاهر و باطن و تعادل‌بخشی به روابط اجتماعی، دید و بازدید و همه کارکردهایی که باعث نشاط جامعه می‌شود و به دنبالش هستیم را با کمک این برنامه‌ها بازتعریف کند.

وی خاطرنشان کرد: امسال در همه حوزه شهری به اشکال مختلف و با هنرهای جذاب به استقبال نوروز رفتند. اما مناطق روستایی هم باید مورد توجه باشد. یکی از نقاطی که به خاطر علاقه و حمایت شورای اسلامی و دهیاری روستا و تعدادی از فعالان فرهنگی منطقه ظرفیت لازم برای تعریف یک جشن همگانی را داشت، ریکنده شهرستان قائمشهر است. بنابراین اداره کل هم به اندازه خود در برگزاری این رویداد سهیم شد.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران گفت: نکته قابل توجهی در 200 سال اخیر جامعه ما وجود دارد. این‌که ما دچار یک چرخش فرهنگی شدیم. عزاهای ما همگانی و شادی‌های ما خصوصی شد. در حالی‌که در جامعه ایرانی دقیقا نقطه مقابل ین وضعیت دیده می‌شد. شادی در کنار حق‌طلبی، خداجویی، تبار و رشادت از عناصر هویت‌بخش ایرانی بود. این شادی‌های همگانی باید شکل بگیرد. باید آن‌چه که مال خودمان است به جای برگردد و این اتفاق، یعنی همگانی شدن شادی دارد می‌افتد.

 بزرگنیا افزود: 29 اسفند بی‌تردید خواهید دید که مردم روستای ریکنده و شاید اهالی حوالی این روستا چطور شادی‌ها را در محیط همگانی ارائه می‌کنند. برپا شدن شادی‌ها در محیط‌های سربسته همواره نگرانی‌هایی فرهنگی را ایجاد می‌کرد. اما این شادی‌ها وقتی اجتماعی می‌شود، جامعه استانداردهای خود را تحمیل می‌کند. بنابراین هم هم حقیقی‌تر و کنترل شده است. با این روش از این چرخش فرهنگی 200 سال اخیر فاصله می گیریم

وی اظهار کرد: شناسایی و احیای میراث معنوی ما اهمیت دارد که در رأس این داشته‌ها نوروز قرار دارد. تلاش می‌شود در درازمدت با باززنده سازی اعیاد و جشن‌ها که بتوانیم عنصر شادی که هویت مردم این سرزمین بود را در قالب جشن‌های اجتماعی به جامعه برگردانیم.

*نشانی روستای ریکنده: قائمشهر، خیابان ساری، عبور چشمه سر، 12 کیلومتر به سمت جنوب شرقی، بعد از روستاهای ساروکلا، کوتنا و کرچنگ.

*این گزارش همزمان در روزنامه سراسری "همدلی" نیز منتشر شد.

**مطالب مرتبط:

جشنواره توسعه گردشگری روستایی در ریکنده؛ 27 اسفند

جشنواره توسعه گردشگری ریکنده با احیای کلوادار سنتی