مازندنومه؛ سرویس اجتماعی، اشکان جهان آرای: از نخستین روزهای فروردین امسال شهر آمل با زلزله‌های زیر 4 ریشتر بارها لرزید. این زمین لرزه‌ها که آخرین موراد آن‌ها ابتدای همین هفته در 2 نوبت و به بزرگی 1.5 و 3 ریشتر رخ داد، مسئولان استان را مجاب می‌کند تا تمهیداتی برای واکنش سریع به حوادث احتمالی هنگام وقوع زلزله‌ای بزرگ‌تر تدارک ببینند. هر چند که خوشبختانه این اتفاق تا کنون نیفتاد. اما فعالیت چند هفته‌ای گسل مازندران یک بار دیگر هشداری جدی به مسئولان و ساکنان این استان داد که خاطرشان باشد مازندران استانی زلزله‌خیز است و همواره از این موضوع تهدید می‌شود. دکتر «زهره سادات ریاضی» استاد دانشگاه و دکترای ژئوفیزیک یکی از پژوهشگرانی است که طی چند سال اخیر به همراه یک گروه کارهای پژوهشی مختلفی را در زمینه زمین‌لرزه‌های مازندران انجام داد. او معتقد است که مازندران حتی امکان مواجه شدن با سونامی را نیز دارد. گفت‌وگوی دکتر سادات ریاضی با همشهری درباره زمین‌لرزه‌ها و وضعیت گسل‌های مازندران را در ادامه بخوانید:

خانم دکتر، زلزله‌های متعدد و پیاپی مازندران و به ویژه آمل در یک ماه اخیر پیام خاصی برای استان دارد؟

می‌تواند از این زاویه قابل توجه باشد که گسل‌های مازندران فعال هستند و باید به ساخت‌وسازها توجه ویژه‌ای کرد. موضوعی که در مازندران هنوز به صورت یک فرهنگ نهادینه نشد. بسیاری از سازه‌ها در طراحی، نظارت و اجرا شرایط استاندارد را ندارند. بهسازی و مقاوم‌سازی بنا هم کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. به ویژه در مناطق روستایی که هنوز بافت‌ها سنتی است باید توجه ویژه‌ای این موضوع کرد.

اشاره کردید که گسل‌های مازندران فعال هستند. چند گسل در مازندران داریم؟

2 گسل در مازندران داریم که یکی گسل البرز نامیده می‌شود و دیگری گسل مازندران نام دارد. گسل البرز با طول تقریبی 300 کیلومتر از علی‌آباد کتول آغاز می‌شود و تا نزدیکی‌های تنکابن امتداد دارد. گسل مازندران یا گسل جنوب خزر هم از آستارا در گیلان تا حوالی گنبد در گلستان امتداد دارد. طول این گسل بین 400 تا 550 کیلومتر است. این 2 گسل تقریبا در موازات هم قرار دارند. اما با یک زاویه کم، تقریباً در 12 کیلومتری غرب چالوس به هم می‌رسند. به عبارتی در این منطقه 2 گسل داریم. البته این دلیل نمی‌شود که بگوییم آن‌جا ممکن است زلزله‌های بزرگتری اتفاق بیفتد. هر کدام از این گسل‌ها بسته نوع فعالیت‌شان ساز و کارشان متفاوت است. یک گسل دیگر هم در نزدیکی‌های آستارا وجود دارد که زیر دریای خزر است. به همین دلیل رصد فعالیت‌های آن گسل هنوز به شکل دقیقی انجام نشد.

این گسل‌ها همیشه احتمال جابه‌جا شدن دارند؟

بله. در صد سال اخیر بین 180 تا 200 زلزله بالای 4 ریشتر در مازندران ثبت شد. تقریباً هر سال یک زلزله در این اندازه داریم. فشار صفحه شبه قاره هند به صفحه ایران که در طول میلیون‌ها سال البرز را به وجود آورد، دائمی است. رسوبات جنوب دریای مازندران هم جوان و فعال است. بنابراین ضخامت پوسته زیر خزر به مرور کم می‌شود. یک کوتاه شدگی پوسته را در این قسمت داریم.

درباره کاهش ضخامت پوسته هم پژوهشی انجام شد؟

بله. اتفاقا این پژوهش هم‌اکنون در حال به روز شدن است. سال 85 ساختار پوسته را در مازندران بررسی کردیم. ضخامت پوسته در ساری 39 کیلومتر بود. اما داده‌ها نشان می‌دهد که این ضخامت اکنون به 36 کیلومتر رسیده است. در پژوهش جدید می‌خواهیم ببینیم آیا داده‌های 10 سال پیش ایرادی دارند یا این کاهش ضخامت واقعا دارد اتفاق می‌افتد. البته مشاهدات نشان می‌دهد که این کاهش ضخامت درست است.

فعالیت 2 گسل دیگر دائماً رصد می‌شود؟

از سال 1990 یک شبکه لرزه‌نگاری با 4 ایستگاه به مرکزیت ساری در منطقه تاسیس شد. در این ایستگاه‌ها فعالیت گسل‌ها پایش می‌شود. البته دستگاه‌های موجود در ایستگاه‌ها دیگر قدیمی شده و به خاطر همین داده‌های موجود این مراکز با نرم‌افزارهای جدید همخوانی ندارند. درخواست کردیم که دستگاه‌های جدید برای این مراکز خریداری شود. البته برای پایش بهتر نیاز است که در نقاط دیگر استان هم ایستگاه‌هایی داشته باشیم. اگر داده‌های ما دقیق باشد، از روی همین زمین‌لرزه‌ها می‌توانیم بگوییم که مثلاً در فلان نقطه افزایش یا کاهش ضخامت پوسته بیشتر است. تا حدودی می‌توان مشخص کرد که احتمال وقوع زلزله در کدام مناطق بیشتر وجود دارد.

مناطقی که نیاز به ایستگاه دارند مشخص شده است؟

انتخاب نقاط کار سختی نیست. حدود 75 درصد مناطق مازندران روی گسل قرار دارند که این موضوع اهمیت افزایش تعداد ایستگاه‌های پایش را نشان می‌دهد. بارها به برخی شهرداری‌ها درخواست دادیم تا برای راه‌اندازی ایستگاه‌های جدید در مناطق مختلف مازندران همکاری کنند. اما هیچ مسئولی همکاری نکرد. به نظر می‌آید هنوز اهمیت موضوع برای برخی مسئولان روشن نشد. مثلا در کلاردشت می‌خواستیم یک ایستگاه جدید تاسیس کنیم. مکان هم مشخص شد. اما هیچگونه همکاری برای راه‌اندازی این مرکز ندیدیم. در حالی‌که تمام هزینه‌های تجهیز مرکز را خود پژوهشگاه زلزله‌شناسی و مرکز لرزه‌نگاری مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران قرار بود پرداخت کند. راه‌اندازی و تجهیز هر مرکز بین 200 تا 300 میلیون تومان هزینه دارد. یا در نمونه دیگر اجازه ساخت ایستگاه در یکی از شهرهای استان داده شد. اما برای نصب کنتور برق ایستگاه 15 میلیون تومان درخواست شده است. در حالی‌که این ایستگاه قرار است به یک موضوع مهم بپردازد، هنوز موانع اداری زیادی سد راه آن هستند.

تعدد زلزله‌های کوچک در مازندران می‌تواند دلیلی بر احتمال وقوع زمین‌لرزه‌ای بزرگ‌تر در مازندران باشد؟

خردزلزله‌ها مفهوم خاصی دارند. در ژئوفیزیک به این زلزله‌های زلزله‌های خوشه‌ای می‌گوییم. این زلزله‌های خوشه‌ای اطلاعات و نشانه‌های مناسبی را از وضعیت گسل‌ها در اختیار ما می‌گذارند. معمولاً پیش‌لرزه‌ها در 3 راستای «شمالی و جنوبی»، «شرقی و غربی» و «عمودی و افقی» ثبت می‌شوند. بعد نوع آن مشخص می‌شود. از روی پس‌لرزه‌ها هم می‌توان بررسی کرد که شکاف صفحه گسل افزایش می‌یابد یا نه. در مجموع این‌که مثلاً 10 زلزله زیر 4 ریشتری داشته باشیم، طبیعتاً خیلی بهتر از این است که یک زلزله 7 ریشتری را تجربه کنیم.

آیا برای مازندران دوره بازگشت زلزله مشخص شده است؟

برای مازندران دوره بازگشت داریم، اما بزرگی زلزله‌اش کم است. غرب با شرق استان هم فرق دارد. چون دو گسل داریم. یکی جنوب خزر است و یکی شمال البرز. هر گسل شیب و امتداد دارد. هر چه شیب بیشتر باشد خطر کمتر است. شمال البرز ساز و کارش معکوس است. یعنی استعداد زلزله بزرگ را دارد.

وجود آتشفشان دماوند و فعال شدن ان هم می‌تواند بر زلزله‌های این منطقه تاثیر بگذارد؟

نه. آتشفشان نمی‌تواند زلزله بزرگی ایجاد کند. حداکثر قدرت احتمالی زلزله‌ای که دماوند ایجاد کند 5 ریشتر است که تا کنون اتفاق نیفتاد. تکان‌های حاصل از فعالیت این کوه بیشتر از 3 نبود.

کمی پیش‌تر عنوان کردید که یک گسل هم زیر دریای مازندران وجود دارد. آیا با توجه به وجود این گسل، احتمال وقوع سونامی در مناطق شمالی ایران وجود دارد؟

اتفاقاً روی موضوع سونامی دریای خزر پروژه‌ای پژوهشی انجام دادیم. در این پژوهش پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی مرکز خزر در نوشهر همکاری خیلی خوبی با ما داشت و اطلاعات زیادی در اختیار ما گذاشت. یک گسل وجود دارد که آن را گسل آستارا می‌نامیم. بررسی‌ها نشان داد که اگر زمین‌لرزه‌ای به بزرگی 4 تا 6 ریشتر بر اثر جابه‌جایی این گسل ایجاد شود، امواجی به ارتفاع حداکثر 6 متر ایجاد می‌شود و به سمت ساحل می‌آید. در سونامی نیروی موج اهمیت دارد. هر چه به ساحل نزدیک‌تر می‌شویم عمق آب کمتر می‌شود. با توجه به این‌که نیرو در مساحت ضرب می‌شود، هر چه عرض امواج بیشتر شود، نیرو هم افزایش می‌یابد.

  در این پژوهش همه شهرهای شمالی و ساحلی 3 استان را مد نظر قرار دادیم و بررسی کردیم که در صورت ایجاد این موج، تا چه فاصله‌ای و چه شهرهایی به طور کامل زیر آب می‌روند. بیشترین میزان فشار موج مربوط به شهرهای لاهیجان و لنگرود در گیلان بود. در گلستان هم بندرترکمن وضعیتی تقریبا مشابه داشت. در مجموع مشخص شد به‌طور میانگین نوار ساحلی این 3 استان با محاسبه طول و نیروی موج بین 5 تا 15 کیلومتر از ساحل به سمت جنوب دچار آبگرفتگی و خسارات احتمالی شوند. البته این موضوع با احتساب یک زلزله 6 ریشتری به دست آمد که هنوز سابقه نداشت. به ازای هر ریشتر که بزرگی زلزله افزایش می‌یابد، انرژی آزاد شده 32 برابر بیشتر می‌شود. بنابراین هر یک ریشتر می‌تواند اثر زیادی بر امواج بگذارد.

آیا اطلاعاتی از این‌که این گسل در گذشته فعالیتی این چنینی داشت یا نه وجود دارد؟

ما در دریا ایستگاهی نداشتیم که بخواهد فعالیت این گسل را ثبت کند. پژوهش‌های ما میدانی و کتابخانه‌ای است. البته با توجه به فعالیت‌های مربوط به اکتشافات نفت در دریای خزر یک سری داده‌ها به دست آمد و توسط تجهیزات شرکت نفت لرزه‌های کوچکی ثبت شد.

از اطلاعات پژوهش‌های انجام شده می‌توان برای پیشگیری از تخریب سازه‌ها نیز بهره برد؟

بله. البته این کار نیاز به یک پژوهش مستقل در مورد سازه‌ها دارد. مثلا پژوهشی را روی مدارس شهر چالوس و تنکابن انجام دادیم تا ببینیم بر اساس اطلاعات ژئوتکنیک که آموزش و پرورش و مدارس در اختیار ما گذاشتند، هر سازه در برابر چند ریشتر مقاومت دارد و بر اساس یافته‌های جدید نسبت به مقاوم‌سازی اقدام شود. گزارش نتایج هم به اموزش و پرورش تحویل شد. اگر اطلاعات ژئوتکنیک سازه‌های مختلف مانند بیمارستان‌ها در اختیار گذاشته شود، می‌توان این کار را برای سراسر استان انجام داد.