بخش چهارم سفرنامه ابوت به مازندران(زمان محمد شاه قاجار) پيش روي شماست كه براي نخستين بار در مازندنومه منتشر مي شود.اين گزارش حدود 100 صفحه است كه به تدريج تقديم شما مي شود.سه بهره پيشين در بخش مقاله هاي سايت ازنظرتان گذشت.از دكتر احمد سيف-استاد اقتصاد دانشگاه استافوردشایر انگلستان- به خاطرترجمه و ارسال اين سفرنامه سپاس گزاريم.

هزارجریب:
این منطقه بسیار وسیعی است كه در جنوب اولین رشته تپه هائی كه به منطقه مسطح مازندران وصل می شود، ‌واقع است. من از این منطقه بازدید نكرده ام ولی گفته می شود كه از شرق به فیروزكوه، سوادكوه و رودخانة‌ كوندآب كه این منطقه را از ساور (Saver) جدا می سازد واز جنوب  به دامغان و  سمنان و از شمال به علی آباد، ساری ، اشرف و استرآباد محدود می شود.

سرچشمه رودخانه كوندآب در روستائی است به همین نام در ساور و پس آن گاه با نهرهائی كه از شاه كوه می آید مخلوط شده و از تپه های نزدیك روستاهای پاچنار، فتررودبار، سفیدچاه، و گورزان و هم چنین یخ كش می گذرد. در این جا به صورت نهر باریكی ازمنطقه نكا گذر می كند. دو بخش عمده‌ این منطقه، بخش دودانگه و بخش چهاردانگه است كه براساس اطلاعات من، بخش دودانگه شامل 9 بلوك و بخش چهاردانگه نیز شامل 8 بلوك است.

 واژه بلوك به معنی بخشی از یك منطقه است که شامل 33 روستا می باشد ولی امروزه وقتی به بلوك اشاره می شود تعداد روستا می تواند بیشتر یا كمتر از این تعداد باشد. در اطلاعاتی كه به دست من رسیده  شماره كل روستا برای این منطقه 85 عدد ذکرشده  است و برای من امكان پذیر نیست كه صحت و سقم این رقم را بررسی نمایم. 

این منطقه عمدتا كوهستانی است و همانند بقیه مناطق كوهستانی مازندران پوشیده از جنگل است. محصولات عمده آن گندم و جو می باشد و در ناحیة فوریم (Furreem) برنج بسیار عالی تولید می شود كه از نظر كیفیت مرغوب ترین برنج این مناطق است. از نظر تعداد گاو وگوسفند نیز این منطقه بسیار غنی است. فرش های معمولی كه گلیم نامیده می شود دراین منطقه بافته می شود ویك محصول زمخت پشمی هم می بافند كه با دو كیفیت عرضه می شود كه برای دوختن لباس مورد استفاده قرار می گیرد كه یكی عبا و دیگر چوكا نامیده می شود. رئوسای چندین منطقه در این جا موظفند كه 1344 تفنگدار به ارتش دولت اعزام نمایند.

آن گونه كه فهمیده ام در دهكدة موجین (Moojin) كه تا اشرف سه منزل فاصله دارد معدن قلع وجود دارد.
یادداشت های اضافی در بارة استرآباد.

نیروی نظامی
در استرآباد یك ارتش منظم وجود دارد و شماره سربازان غیر منظم در دفاتر دولتی فقط 1500 تا 1600 تفنگچی و 100 غلام سواره است. ولی در این ایالت رسمی وجود دارد كه بر آن اساس می توان ساكنان یك منطقه را  به حدی كه مورد نیاز دولت باشدبه خدمت نظام فرا خواند. به این ترتیب،‌ در فاصله كمی می توان تعداد زیادی تفنگدار را به خدمت گرفت.

به این نظام،‌ ایل جاری [ فراخواندن ایل] می گویند و در آخرین عملیاتی كه بر علیه غوكلان ها [Ghoklans] انجام گرفت از آن استفاده شد. دراین مواقع، امکانات روزمره موردنیاز تفنگچی تهیه می شود یا به او پول می دهند كه خودش تهیه نماید ومیزانش معمولا این است که برای 40 روز كافی باشد. البته باروت و گلوله را برایش تهیه می کنند. از آن جائی كه بیشتر ساكنان این منطقه ناامن تفنگ سرپر دارند، به خدمت فراخواندن این تفنگچیان دشوار نیست و پس از خاتمة مدت آنها می توانند به خانه و كاشانه خود برگردند.

غلامان سواره ولی مردمانی دست چین شده اند كه از خدمات و روحیه آنها صحبت زیاد می شود. وقتی دهات مجاور شهرها مورد حمله قرار می گیرد برای دفع این حملات از آنها استفاده می شود ولی تعدادشان آن قدر زیاد نیست كه بر وضعیت ایالت بطور كلی تاثیر قابل توجهی بگذارد.

تنها نیروهای دیگری از این نوع كه دولت در استرآباد به آنها دسترسی دارد منوط به مناسبات دولت با قبایل غوكلان و یموت است كه می توانند سوارة نامنظم بفرستند. و هرگاه كه یكی از این قبایل بر علیه دولت یاغی می شود، دولت می تواند از دیگری برای سركوب قبیلة یاغی استفاده نماید. این دو قبیله كه دائما با یكدیگر اختلاف دارند، پاداش خود را برای شركت دراین نوع سركوب ها، غارت و چپاولی می دانند كه در طول حمله به آن مبادرت می ورزند و بدیهی است كه هیچ كدام قابل اعتماد نیستند.

جمعیت شهر استرآباد
از مقایسه سه برآوردی كه از جمعیت استرآباد در طول این مسافرت به دست آورده ام می توانم بگویم كه جمعیت این شهر از 1000 خانواده بیشتر نیست. به این ترتیب، نسبتی بین این جمعیت و مساحتی كه در میان این دیوارها محاصره شده كه به گمان من بیش از سه مایل است، وجود ندارد.  بخش عمده ای از این مساحت، یا خانه های ویرانه است و یا جنگل و یا باغاتی است كه در آنها غلات تولید می شود.

تجارت استرآباد
این شهر در كل نزدیك به 40 تاجر خرده پای گوناگون دارد. كار آنها عمدتا تجارت با تهران یا دیگر مناطق داخلی ایران است كه محصولات ایرانی، هندی و اروپائی را برای مصرف ساكنان و تركمانان و هم چنین فروش به تجار ساكن خیوه وارد می كنند. برای مصرف ساكنان این منطقه و هم چنین خراسان، تجارت اندكی با روسیه هم جریان دارد. ارزش پارچه های پنبه ای و پشمی اروپائی كه از تهران وارد می شود سالی 30000 تومان [ 15000 لیره ]  است و 30 تا 40 تاجر خرده فروش به این تجارت مشغولند. مصرف محصولات روسی به نظر می رسد كه بسیار ناچیز باشد. مشخصاتی كه در زیر به دست می دهم در طول دو مسافرتی كه به استرآباد داشته ام جمع آوری شده اند.

از كاشان : پارچه های ابریشمی ومخمل، چلوار رنگ شده، پارچه های زربفت، شال های ابریشمی، و لنگ.
از یزد: محصولات گوناگون پنبه ای و ابریشمی، مخلفات شامل كله قند وشكر، شكر سیاه، میخك، دارچین، فلفل، چوب چینی، [Chinaroot ] و دیگر مواد داروئی.

از اصفهان: چلوار رنگ شده،  پارچه های پنبه ای نقشدار كه قلمكار نامیده می شود، انواع وسایل منزل، از جمله، چاقو، قیچی، خنجر، شمشیر، عینك.

از تهران:  محصولات اروپائی به ارزش 30000 تومان [15000 لیره] در سال، شامل، پارچه های پنبه ای انگلیسی و ایرانی، مازو، صمغ كاج از كردستان، ترنجبین  و داروهای دیگر، وسایل منزل و ادویه جات، قلع، نشادر، نیل، چرم همدان، چرم ساغری.

از خراسان: یك پارچه پشمی كه برك نامیده می شود، لباس، (‌جبه)، شالهای كشمیری، شال ابریشمی قرمز، دیگر پارچه های ابریشمی ساده، ترنجبین، شیرخشت، به دانه و عناب

از خیوه و بخارا:چرم، پوست گوسفند، چرم روسی، چكمه، اسب، كه ابتدا به تركمانان فروخته می شود و آنها تدریجا آنها را به شهر آورده و می فروشند، كره گاوی و شیر گوسفند، البسه ای كه از پارچه های ر اه راه ابریشمی،  پنبه ای [ محصول خیوه] وهم چنین از پشم شتر، درست شده است.

 چیت وپارچه های پشمی روسی، گاهی اوقات قرمز دانه از روسیه، گوگرد، شالهای كشمیری، گاهی اوقات لباس های پنبه ای یا چلوار، ساز وبرگ زین، كرناك (Kernak) یا دختران برده كه بوسیله تركمانان و تجار خیوه به عنوان كالموكس (Kalmouks)    برای فروش عرضه می شود ولی عموما دختران قزاق اند كه در استرآباد به قیمت 30 تا 60 تومان به ایرانی ها بفروش می رسند. شماره شان زیاد نیست.

آن چه بوسیله یموت ها آورده می شود: روعن كنجد، باروت، ریشة روناس، شتر.
از صحرای یموت:
لباس ابریشمی و پنبه ای، ساز وبرگ اسب، فرش و خورجین، شتر، اسب.

صادرات
به اراك عجم: اسب و شتر، ساز وبرگ اسب ساختة تركمانان، كُرك و پر، لباس های ابریشمی و پنبه ای تركمنی، كره، پیة آب كرده، برنج، پوست گوسفندی بخارا و خیوه، پوست گاو از خیوه، صابون

به خراسان و یزد:  مقدار ناچیزی از محصولات روسی، ساز وبرگ اسب، برنج، صابون.

به مازندران:‌ صابون، سازوبرگ اسب

به خیوه و صحرای یموت: بعضی از محصولات اروپائی، به طور مشخص چیت قرمز، دستمال، ماهوت، چلوار خاكستری وسفید، پارچه پیراهنی- احتمالا به ارزش 3000 تا 4000 تومان ( بین 1500 تا 2000 لیره) برای خیوه. مازو، زاج سفید ، نیل، حنا، ادویه جات ودارو،   aleyehs[؟] ابریشمی از استرآباد، چرم همدان، جیوه، تریاك، قلع، ابریشم، عسل، پوست انار، تنباكو، قاشق های [چوبی]‌مازندران، قلع، نشادر، گوسفند،

كسانی كه بوسیله تركمان ها گروگان گرفته می شوند و پولی كه برای آزادی آنها فرستاده می شود.
تجار خیوه عمدتا از یموت ها خرید می كنند، گوسفند، گاو نر، و ایرانی های به گروگان گرفته شده. آنها با خودشان پول و جنس می آورند و  به ترتیبی كه گفته شد با تركمانها معامله می كنند. تركمانها مقدار ناچیزی از كالاهای اروپائی را خریداری می نمایند.

جمعیت و درآمد منطقة استرآباد:
باید اشتباهی را كه در گزارش قبلی من در بارة‌این منطقه وجود داشت، تصحیح نمایم. جمعیت این منطقه به نظر می رسد از آن چه من در سفر قبلی ام به استرآباد  تخمین زده بودم،‌بسیار بیشتر بوده باشد. یك مسافر در این منطقه به راحتی می تواند از وضعیت كلی روستاها كه در میان جنگل ها از دیده پنهان مانده اند و یا از روایتی كه كسی به دست می دهد و 5 یا 6 روستا را در تحت یك نام می آورند، جمعیت را كم برآورد نماید. برای مثال در انرزان Annerzan  به من گفته شد كه تعداد 11 یا 12   روستا وجود دارد.

 به تدریج، من توانستم نام 22 روستا را جمع آوری نمایم. در Sedenroostak تعدا را 34 روستا اعلام كرده بودند ولی به همین روال، من توانستم نام 75 روستا را به دست بیاورم. شمارة كل روستاها تا آن جا كه من توانستم نامشان را بدست بیاورم، برابر با لیست پیوست،  202 عدد می باشد، اگر چه بعضی از آنها دهك - یعنی روستای كوچك - هستند. كل در آمد مالیاتی معادل 16000 یا 17000 تومان ( 7300 تا 7700 لیره) است كه شامل 6000 تومانی می شود كه Ghoklans  می پردازند و برای منطقه ای كه این تعداد روستا دارد، این مقدار درآمد مالیاتی بسیار كم است.

واقعیت این است كه مالیات این منطقه در حكومت سلسلة كنونی بسیار ناچیز است چون استرآباد هم چنان به عنوان زیستگاه قبیلة قاجار كه پادشاه فعلی به این قبیله تعلق دارد، شناخته می شود.
نام روستاها در بلوك های مختلف استرآباد.

در انه زان Annezan
نوكنده مزنگ Mezeng حاجی باغ
تلور و كولرتTulloor & Koolirt بنفش تپه باغو Bagoo
سوته ده كلافرارKalaferar بهادر كلاتر
استین آبادIstinabad  لیوانLeewan كوینه كولبادKovineh Koolbad
بلور كوسه چپركنده وتینا Vettena
دشت كلاتر وعایشه گزو ملاكه خیل Ghez &Mellakeh Khail ولفارا Velfara
سرمحله سرتق كاركنده
در بلوك Sedenroostak
انجیلو زنگی محله كاله
قلندرمحله حیدرآباد الیفن Aleffen
سعدآباد سدن Seden سیدمیران
كلو Kelloo نوچمن اسپو محله
كوفش قیریKufsh Gheeree شمشه بالا شمشة پائین
سركلاه بالاجاده اینقران Ingheran
میان دره چهارده كلاجان قاضی
كلاجان سپانلو لمیسك Lemisk ورسون Versun
چالكی لام لنگ Lameleng دورمحله
شاه ده دنقلان Denghellan قاسم آباد
ذره محله الوار كرد محله
ولاگوز Vellagoose سوله كنده توسكایش Tooskaiesh
خندق سر جعفر آباد كوروم آباد
تجن لته سورم روشن آباد
گرجی محله نودیجهNoo-dih-jeh  تكشی محله
یالو فرزی كلاتر توكل باغ
اشنه پشمآلوبند شوریان
آزاد محله لیلفن Lellefen اینجراب Injerab
چینین Cheenean ترچراب كجاران
بونامن Bonnaman لوراخیل محمد آباد
كوربان كولKoorban- Kool خرگوش تپه عید آباد
خروس آباد توشان گرزن كلا
پیشین كلا متر كلا فوته باغ
كیچه زی Keechehzee كلاسنگیان كلائی حسن
باقر محله  
در استرآباد رستاق
رهان معصوم آباد شمس آباد
حسین آباد سوركن كلا، تازیك كارن آباد
میر محله سیاه تلو دو دانگه
نو ده اوزینه ده نو
كناره بابا گولمه مرزن كلا
اسماعیل آباد تورنگ تپه علی آباد
كولی آباد آهنگر محله پل خورده
سلطان آباد اترك چال فیض آباد
عثمان كلا اوجاوند ولیك آباد
رستم كلا تقی آباد كماسی
جلین بالا محمد آباد جلابی
مریم آباد فوجرد ربیع كلاتر
نارنج آباد سوركن كلا، مقصودلو ولاش آباد
آلوكلا نرسی آباد پاچنار
ولی كوار باغ گلبن گرم سرا
پوكرت زیارت خوسررود قوپلانی
میان آباد نومل قشته
در كتول، شامل منطقة ویران فخر عمادالدین
علامن جنگل ده سنگ دیوان
بیرفتن پیچك محله كوش كورپی
الازمن حاجی آباد اشكاركلا
خر كلاتر مزرعه سوار كلا
سعد آباد پلنگ خال 
منطقة فندرسك
خان بوان نقی آباد زرین گل
نام تلو رهمیان چنو
داركلاتر نو ده كردآباد
شفی آباد وطن كورچی
سعد آباد خاندوز ( خالی ازسكنه) 
در چینشك كه نصف یك بلوك است. نصف دیگر را به رئیس ناردیم بخشیده اند
تلو بند كشی دار وارمنان
گلستان  
منطقة كونچی
فارسیان كونچی تیله وار وارمنان
محله میر قشلاق 
در كوثر
فیرنگ، فارسیان، دوزین دو روستای بزرگی كه منطقه را اغلب به نام می خوانند كاله كافه نرسه
تُرسه  
كبودجامه
سنقر كه ساكنان از قبایل حاجی لر-یک قبیله ترک- هستند. این منطقه در مالكیت غوکلان هاست.
شاه كوه
بالا شاه كوه پائین شاه كوه تاش
چالا خانه  
در سوار
حاجی آباد رادكان رسو
كونداب  
ادامه دارد...