مازندنومه؛ سرویس محیط زیست و گردشگری، محمد رضا زمانی درمزاری(فرهنگ)، حقوقدان و وکیل پایه یک دادگستری: اراده جهانی برای حفاظت محیط زیست با تشکیل نخستین کنفرانس جهانی سازمان ملل متحد درباره انسان و محیط زیست(کنوانسیون استکهلم) به نام گذاری روز پنجم ژوئن(15 خرداد) به عنوان " روز جهانی محیط زیست" از سوی مجمع عمومی سازمان ملل متحد انجامید. در ایران نیز ۱۵ تا ۲۱ خرداد هر سال به عنوان " هفته محیط زیست" نام گذاری شده‌است. هدف از نام گذاری این روز؛ افزایش آگاهی مردم و دولت ها برای حفظ محیط زیست و ترغیب مسئولان به اتخاذ تدابیری برای مقابله با تخریب محیط زیست و گونه‌های زیستی‌ است، اما تخریب فزایندۀ محیط زیست ایرانی و جهانی، به گونه ای متفاوت از آن، به نظر می رسد و "روز جهانی محیط زیست از رویا تا واقعیت" را نمایان خواهد ساخت.

روز جهانی محیط زیست

 هرساله یکی از مسایل تهدید کننده محیط زیست جهانی به عنوان شعار این روز انتخاب می شود. شعار امسال، "به سوی طبیعت، برای زندگی" تعیین شده است. در همین ارتباط دبیرکل سازمان ملل متحد در پیامی به مناسبت روز جهانی محیط زیست، 5 ژوئن 2016 برابر با 16 خرداد ماه سال جاری- مردم و حکومت‌ها را در همه جا فرا خواند تا به منظور حفظ میراث طبیعی‌جهان برای نسل فعلی و نسل‌های آینده اقدام کنند. در پیام دبیر کل سازمان ملل چنین آمده است :

"...امسال گرامی داشت روز جهانی محیط زیست، تجارت غیرقانونی حیات وحش را در مرکز توجه لازم قرار می‌دهد. این هشدار دلیل جدی دارد. فیل‌ها برای عاج، کرگدن‌ها برای شاخ، و پانگولین‌ها برای فلس‌های شان کشته می‌شوند. هزاران گونه گیاهی و حیوانات وحشی، از لاک پشت‌های دریایی گرفته تا ببرها و بلسان بنفش، به انقراض نزدیک‌تر می‌شوند. کسب و کارها و افراد دخیل، به بهای منافع بلند مدت جوامع و زیست‌بوم‌ها، صرفاً با سود کوتاه مدت به قاچاق حیات وحش ترغیب می‌شوند. آن‌ها در بسیاری از موارد، با شبکه‌های جرایم سازمان یافته فراملی و گروه‌هایی در تبانی هستند ‌که فعالانه در تضعیف کشورها دخالت دارند.

سازمان ملل و شرکای متعدد آن مصمم شده‌اند به مسئله تجارت غیرقانونی بپردازند؛ از جمله، با تعیین هدف‌های مشخص، به منظور پایان بخشیدن به شکار غیرقانونی در آرمان‌های توسعه پایدار که سال گذشته میلادی به وسیله 193 دولت عضو به تصویب رسید. ماه گذشته، در دومین مجمع محیط زیست سازمان ملل متحد در نایروبی، نهضت جهانی این سازمان به نام "اشتیاق به موجودات زنده" را آغاز کردیم که از سوی برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد، برنامه توسعه ملل متحد، دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد، و کنوانسیون تجارت بین‌المللی گونه‌های وحشی گیاهی و جانوری رهبری می‌شود. این نهضت از همه، از جمله مردم عادی که می‌توانند عدم خرید محصولات ممنوع شده و حکومت‌هایی که می‌توانند از راه اجرای سیاست‌های مؤثر حمایت از گونه‌ها و زیست‌بوم‌ها را تضمین کنند، درخواست تعهد به پایان بخشیدن به تجارت غیرقانونی حیات وحش دارد.

امسال آنگولا، میزبان بین‌المللی روز جهانی محیط زیست، اعلام کرده است که دیگر فروش غیرقانونی محصولات حیات وحش را تحمل نخواهد کرد، همچنین، به عنوان بخشی از تلاش‌ها برای احیای جمعیت فیل‌هایی که به وسیله جنگ داخلی کشور از پای درآمده‌اند، قوانین را سخت‌تر کرده و کنترل مرزها را افزایش می‌دهد. پیامِ محکمِ چنین اقدامی این است که گونه‌های وحشی حیوانات و گیاهان، کالایی ارزشمند بوده و باید به شکل پایدار مدیریت و در برابر تجارت غیرقانونی محافظت شوند.اینجانب در روز جهانی محیط زیست، مردم و حکومت‌ها در همه جا را فرا می خوانم بر بی‌تفاوتی غلبه و با طمع پیکار کنند، و به منظور حفظ میراث طبیعی‌مان برای نسل فعلی و نسل‌های آینده اقدام نمایند...."

دبیر کل سازمان ملل در سال گذشته(2015-1394) نیز، شعار روز جهانی محیط زیست را این گونه بیان داشته است : " هفت میلیارد رویا، یک سیاره، با دقت مصرف کنیم..."

(WED) ؛ روز جهانی محیط زیست ( World Environment Day) از سوی سازمان ملل برای افزایش آگاهی مردم برای نگهدار محیط زیست و تشویق سیاستمداران به گرفتن تصمیماتی برای رویارویی با تخریب محیط زیست و گونه‌های زیستی‌جانوری، به عنوان روز میحط زیست انتخاب شده‌است. رشد روزافزون آلودگی و تخریب فزاینده محیط‌زیست و بروز بحران‌های زیست محیطی مستمر سبب توجه جدی و جهانی دولتها به محیط زیست و حفظ حقوق آن شد که تجلی آن در روز 5 ژوئن(15 خرداد) با نام گذاری این روز به عنوان " روز جهانی محیط زیست"، به ترتیب یاد شده، همراه بوده است.

تخریب محیط زیست، تهدید حیات شهروندان و جامعه

جای تاسف است در آستانه روز جهانی محیط زیست و نخستین روز از هفته محیط زیست در ایران، شهرهای بزرگی مانند تهران از آلودگی گسترده محیط زیست و هوای ناسالم و آسمان خاکستری فزایندۀ ناشی از تخریب مستمر و همه جانبه  محیط زیست برخوردار بوده و حقوق شهروندی و بشری مردم در راستای بهره مندی از حیات سالم، هوای پاک و امنیت انسانی آنها، این گونه دستخوش تعرض و نقض قرار می گیرد.

تخریب مستمر جنگل ها و مراتع طبیعی و آتش سوزی های مکرر و مستمر آنها نیز به مانند وضعیت زیست محیطی کلان شهرها، نشانه خوبی برای حفظ محیط زیست منطقه ای و کشوری نیست؛ مانند آتش سوزی های پیشین دیگر، میراث طبیعی و زیست محیطی کشور چون آتش سوزهای مکرر تالاب بین المللی میانکاله و سایر مناطق کشور که باعث کاهش رتبه جهانی ایرانی از حیث شاخص جهانی عملکرد زیست محیطی با 36 پله سقوط به رتبه 114 جهان شد.

تخریب بی رویه جنگل ها، مراتع و بخش های مختلف طبیعت، افزایش روزافزون گازهای گلخانه ای و گرم شدن لایه اُزن و هوای جهان، گسترش فزاینده آلاینده های صنعتی و شهری، انباشت بی شمار و مستمر زباله های ریخته شده در طبیعت و ذخائر آبی و رودخانه های جاری، بهره برداری های نادرست از منابع آبی و دریایی، پیدایش حوادث طبیعی و زیانبار زیست محیطی مانند سیل و زلزله و مانند آنها، تغییر شرایط آب و هوایی و اقلیم جهانی، تاثیر مخرب و زیان بار امواج الکترومغناظیسی، اشعه ها و پارازیت ها بر سلامت انسان، حیات وحش و محیط زیست پیرامون آنها و از بین بردن بی رویه گونه های جانوری، گیاهی و زیستی نیز قابل اشاره هستند.

در اثر بی توجهی نسبت به محیط زیست و تخریب ارادی و سودجوجویانه آن توسط اشخاص حقیقی و حقوقی، آرزوها و دغدغه های کودکان و فرزندان مان نسبت به آینده به سرابی تاسف بار و غیر واقع تبدیل خواهد شد و در آتیه ای نزدیک، همگی ما متهم به تخریب و تجاوز نسبت به محیط زیست و کوتاهی در مراقبت از آن و انتقال درست و سالم آن به نسل های بعدی خواهیم بود. در همین رابطه، ضروری است محیط زیست خود و وضعیت مخاطره آمیز جاری بر آن را شناخته و اهمیت و ضرورت حفظ و مراقبت از آن را نیز به کودکان مان و دیگران آموزش داده و بر لزوم و اهمیت این مهم و تضمین حقوق محیط زیست ملی و بین المللی، همسو با استانداردهای جهانی تاکید کنیم.

لازم است آموزش و اطلاع رسانی مستمر و موثر در این رابطه در سرفصل اصلی نظام آموزشی دانش آموزان و دانشجویان قرار گیرد و بر آموزش، نظارت، حفظ و اجرای حقوق محیط زیست نیز در هر کشوری تاکید شود. در این میان حقوق محیط زیست، ابزار مهمی برای نظارت و مدیریت توسعه پایدار بوده و در تعیین خط مشی ها و اقدامات حفاظتی و استفاده خردمندانه و پایدار از منابع طبیعی موثر است.

 توجه به اصول و محورهای درج شده در اعلامیه جهانی حقوق بشر( 1948)، منشور ملل متحد سازمان ملل( 1945)، اعلامیه استکهلم( 1972)، منشور جهانی طبیعت ( 1982) و اعلامیه ریو( 1992) درباره محیط زیست و توسعه و استانداردهای جهانی و بین المللی مقرر در برنامه آموزشی زیست محیطی سازمان ملل متحد، در همین رابطه مورد تاکید است.

لازم است نظام حقوق داخلی دولتها و نظام حقوق بین المللی و جهانی در جهت توسعۀ روزافزون قواعد و مقررات حمایتی نسبت به محیط زیست و حفظ حقوق محیط زیست در سطح ملی و بین المللی عمل کند و هرگونه تخریب و تعدی نسبت به محیط زیست را با جرم انگاری و مقرر داشتن ضمانت های قانونی و حقوقی مربوطه، مورد حمایت مستمر و گسترده قرار دهد.

نتیجه

وضعیت تاسف بار دریاچه ارومیه و خشک شدن آن به عنوان بزرگترین رویداد بیابان زایی قرن 21، فرو افت فزاینده آب های زیر زمین کشور، خشک شدن تالاب ها، وضعیت تاسف بار زاینده رود، طوفان های مکرر تهران و سیلاب های ویرانگر شمال و مازندران، وضعیت آلودگی تاسف بار هوای تهران و کلان شهرها، تخریب مستمر و روزافزون جنگل های هیرکانی در شمال ایران و سایر منابع طبیعی و میراث زیست محیطی کشور، آتش سوزی های مخرب محیط زیست و جنگل های مختلف چون میانکاله و زاگرس دستاورد بی توجهی و رفتارِ غیرمسئولانۀ نسبت به محیط زیست و بی توجهی مستمر به تخریب بلاوجه آن و هشدارهای مکرر کارشناسان، حقوقدانان و فعالان حقوق محیط زیست بوده که نه تنها تاسف بار است، از حیث نقض مکرر حقوق شهروندی مردم و محیط زیست مستلزم مسئولیت و نیز جبران خسارات وارده خواهد بود و هریک از شهروندان و مردم و اشخاص حقیقی و حقوقی می توانند نسبت به تخریب محیط زیست و نقض حقوق شهروندی آنها علیه عاملان آن، به مراجع قانونی ذیربط رجوع کرده و در طرح شکایت خویش برآیند.

در این میان، چنین به نظر می رسد؛ محیط زیست و حفظ حقوق همه جانبۀ آن در توسعه کشور، برخلاف اصل توسعه پایدار، در عمل کمتر در اولویت قرار داشته و وضعیت جاری و مشهود بیشتر پروژه های عمرانی، شهرسازی، صنعتی و جاده ای آن نشان از این مهم دارد.

فروش فزایندۀ تراکم در تهران و شهرهای مختلف، ساخت و سازهای بی رویه و غیر اصولی در آنها، استمرار تخریب محیط زیست در جنگل ها و منابع طبیعی، رشد فزاینده پارازیت ها و امواج الکترومغناطیسی و خلاءهای قانونی ناشی از نبود تضمینات لازم در جهت حفظ محیط زیست و حقوق آن در ابعاد گوناگون، نبود مراجع لازم و موثر تخصصی رسیدگی به جرائم محیط زیستی، با وجود مقرر داشتن آن در قانون آئین دادرسی کیفری، فاصله فزاینده بین نظام حقوقی محیط زیست در ایران با اصول و هنجارهای بین المللی محیط زیست و حتی، تعهدات بین المللی زیست محیطی ایران و وجود موانع جدی و متعدد در سر راه اعمال وظایف قانونی سازمان حفاظت از محیط زیست و...، نوید خوبی از وضعیت محیط زیست کشور و حفظ حقوق آن به دست نمی دهد.

در چنین شرایطی،"روز جهانی محیط زیست" را نوعاً، به عنوان نمادی از این روز و شعار آن را بسان دیگر شعارهای مطروحه در سالهای قبل، رویایی نمادین و دست نیافتنی می نمایاند.

روز جهانی محیط زیست، در گذر است، آن گونه که هفته محیط زیست نیز در ایران در گذر خواهد بود، اما واقعیات تاسف بار زیست محیطی و وضعیت مخرّب آن در حوزه های گوناگون ملی و بین المللی، شعارهای مطروحه در سطح ملی و جهانی را به رویایی نمایان می سازد که به دور از واقعیات و حقایق مشهود و موجود آن است.

شایسته است رئیس جمهوری و دولت منتسب به تدبیر و امید، در جهت الزامات قانونی مقرر در " قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات" در مقام ارائه و انتشار وضعیت دقیق و مستند محیط زیست و گونه های جانوری و گیاهی کشور و حیات وحش آن و نیز شناسایی و معرفی سریع و کامل عوامل مخرب محیط زیست و کلیۀ اشخاص حقیقی و حقوقی دولتی و غیر دولتی و خصوصی دست اندرکار و مرتبط با تخریب آن در زمینه های گوناگون و متعاقباً معرفی عاملان مخرب محیط زیست کشور به مراجع قضایی و قانونی ذیربط برای تعقیب قضایی و قانونی آنها  اقدام کرده و نفس های پایانی و آخرین محیط زیست ملی و بین المللی را در راستای الزامات قانونی مربوطه و تعهدات بین المللی خویش دریابند.

نمی توان محیط زیست ملی و بین المللی را با موعظه، شعار و پند و اندرزهای به دور از واقعیت و فرافکنی در مدیریت محیط زیست و ناکارآمدی آن، راهبری و هدایت کرد.

 محیط زیست نیازمند اراده ای ملی و جهانی برای حفظ و تضمین حقوق آن در حوزه های گوناگون و عرصه های متفاوت آن، همسو با استانداردها و هنجارهای بین المللی مربوطه بوده و باید این اراده را در پشت درهای پنهان و بسته سیاست و دیپلماسی جستجو کرد.