مازندنومه؛ سرویس فرهنگی و هنری، مهدی خلیلی، باستان‌شناس: سگ از نخستین حیواناتی است که انسانِ دورانِ ماقبل تاریخ آن را رام کرد و در پرورش و نگهداری آن کوشید. این حیوان جزء مهمّی از زندگی روزمرة جامعة انسانی در آن دوران محسوب می‌شد. سگ در فرهنگ، آیین و سنّت‌هایِ بومی ایران حضوری پررنگ داشته و دارد.

 یکی از شواهد قابل تأمل که نشان می‌دهد سگ برای انسان‌های جوامع پیشین تا چه اندازه مهم بوده، یافته‌های تدفینی است. این بقایا حاکی از آنند که در بعضی از جوامع پیشین سگ‌ها مانند انسان‌ها با احترام به خاک سپرده می‌شده‌اند. یکی از این نوع تدفین خاص در تپّة قلعه‌کش قائمشهر به‌دست آمده که به حدود سه‌هزار ساله پیش باز می‌گردد.

تپّة قلعه‌کش (طالقانی یا کفشگرکلا) یکی از حدود یکصد اثر تاریخیِ شهرستان قائمشهر است که در خیابان طالقانی واقع است. تپّة قلعه‌کش نخستین‌بار به کوشش زنده‌یاد موسی درویش‌روحانی و حسن رضوانی در سال 1356 مورد شناسایی و بررسی قرار گرفت. این محوطه در سال 1376 به شمارة 1954 در فهرست آثار ملّی کشور به ثبت رسیده است.

در همان سال، یزدان نورانی ‌کوتنایی جهت تعیین عرصه و پیشنهاد حریم آن به بررسی و گمانه‌زنی در تپّۀ قلعه‌کش پرداخت. سپس در سال 1381، حسن رضوانی با همکاری مهدی عابدینی ‌عراقی، در این محوطه دست به کاوش باستان‌شناختی زدند. در سال 1385، به‌علّت تعریض جادۀ مجاورِ این تپّه، حسن رضوانی مجدداً با هدف نجات‌بخشی کاوش جدیدی در این محوطه به انجام رساند.

یکی از مهم‌ترین یافته‌هایِ کاوش سال 1381 تدفین سگی در عمق 270 سانتیمتری از سطح تپّه بود. این حیوان در جهتِ شمالی ـ جنوبی و بر پهلوی چپ قرار داشت. دست‌های این حیوان مقابل دهانش قرار گرفته و پاها به موازات بدن کشیده شده بود. به همراه تدفین هیچ‌گونه شئی قرار نداشت امّا مقداری خاکستر و قطعات سفالینِ خاکستری‌رنگ در اطراف تدفین و محدودۀ چالة گور به‌دست آمد. بر اساس مطالعات اوّلیه، این تدفین متعلّق به سگ اهلی، حدوداً 14 ساله و احتمالاً نر است. این تدفین یک مورد استثنایی است و تنها مورد مشابه این تدفین که در مازندران می‌شناسیم از کاوش گوهرتپّة بهشهر به‌دست آمده، با این تفاوت که در گوهرتپّه، با قطعات استخوانی پراکندة سگ به همراه جسد یک انسان در یک گور مواجه هستیم.

از آنجا که جمجمة این حیوان جدا از استخوان‌های بدن آن یافته شده، به نظر می‌رسد که این سگ قربانی شده باشد. در خارج از مازندران نیز، در دو محوطة تپّه عشق (در نزدیکی بجنورد) و تپّه ریبا (در نزدیکی آشخانه) در استان خراسان شمالی تدفین سگ به‌دست آمده است.

گفتنی است که جهت مطالعة دقیق‌تر و حفاظت از تدفین سگِ تپّه قلعه‌کش، آن را به‌طور کامل و پس از استحکام‌بخشی به گنجینة ادارة میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری مازندران منتقل شد. قرار است بعد از احداث موزة باستان‌شناسی قائمشهر این تدفین منحصربه‌فرد به نمایش عموم گذاشته شود.

با اینکه این تپّه و یافتة ارزشمندِ آن، اهمیت پژوهشیِ بسیاری برای باستان‌شناسان دارد، امّا در سال‌های اخیر به سبب تعریض جادّه، بخش عمده‌ای از تپّة باستانیِ قلعه‌کش مورد تخریب قرار گرفته است. با توجه به اینکه تپّة قلعه‌کش برگه‌ای از شناسنامة تاریخ قائمشهر است، متأسفانه مورد بی‌مهری بعضی از سازمان‌ها و ادارات دولتی واقع شده. ایجاد سایت‌موزة تپّه قلعه‌کش، به معرض عموم قرار دادن تدفین سگ و اشیاء یافت‌شده از این محوطه و فراهم ساختن آنها برای مطالعات آزمایشگاهی از ضرورت‌های باستان‌شناسیِ منطقه است.

با مطالعه و پژوهش این نوع تدفین حیوانی می‌توان به ابعاد بیشتری از آداب و عقاید مردمانِ هزاره‌های پیشین پی برد. به نمایش گذاشتن از این دست یافته‌های تاریخی و شناساندن آن به جامعه می‌تواند به بستر مناسبی برای جذب گردشگر نیز تبدیل شود.

نگارنده در ادامه برای نشان دادن و اهمیت تدفین سگ در باورهای اقوام به موارد مشابه آن در نقاط دیگر دنیا می‌پردازد. به استناد مقاله‌ای از اِدری در سال 2008، در چند دهة گذشته موارد زیادی از تدفین سگ در محوطه‌های باستانیِ منطقة لوانت (شامل کشورهای سوریه، اردن، لبنان و فلسطین کنونی یا به عبارت دیگر، کشورهای شرق دریای مدیترانه) یافت شده‌اند.

 قدیمی‌ترین تدفین سگ در محوطة غیلات یافت شد، که تاریخ آن به دوره مس‌سنگی (حدود بین هزارة پنجم و چهارم پیش از میلاد) می‌رسد. در این محوطه تدفین شش سگ پیدا شده بود. باستان‌شناسان در سال 1985 میلادی در یک محوطة بزرگ در شرق مدیترانه، تعداد 1400 اسکلت سگ و بقایای اسکلتی که اغلب متعلّق به توله‌سگ بودند را در محوطة باستانیِ تل‌عسقلان (اَشقَلون‌) کشف کردند. تاریخ تدفین‌ها به نیمة دوم قرن پنجم پیش از میلاد مربوط بود. سگ‌ها در چاله‌های کم‌ عمق دفن شده بودند. هیچ تدفینی که نشان‌دهندة قربانی کردن باشد پیدا نشد و سگ‌ها را در جهت خاصی قرار نداده بودند. نتایج آزمایش استخوان‌ها نشان می‌دهد که سگ‌ها کشته نشده بودند، بلکه به مرگ طبیعی از بین رفته بودند. به نظر پژوهشگران تدفین سگ‌ها یک رسم محلّی بوده است.

در محوطه‌های باستانی در شرق دریای مدیترانه مانند تل‌ هرور، تل یاونه، تل موزان، خالده اِشدود، شوهام، تل قصیل، آپولونیا آرسوف، جازر، گانسورک و لاکیش نیز تدفین سگ مربوط به عصر مفرغ تا دورة هخامنشی‌ـ‌‌هلنی یافت شده است. همچنین در حفاری‌های باستان‌شناسی اورشلیم دو تدفین سگ مربوط به دورة هخامنشی کشف شد.

 بسیاری از تدفین‌های سگ در جنوب منطقة لوانت در بافت‌های آیینی کشف شده‌اند، برای مثال در داخل و یا نزدیکی معابد و یا فضاهای آیینی و برخی دیگر همراه با ظروف آیینی به‌دست آمده‌اند. نمونة این نوع تدفین‌ها در شهر تاریخیِ سارد (در استان مانیسا در ترکیة کنونی) یافت شد که متعلّق به عصرآهن (هزارة اوّل پیش از میلاد) بود.

گفتنی است که به دلیل کارایی سگ در جوامع مختلف، در قرن سوم و چهارم پیش از میلاد در مستعمره‌های یونانی سکه‌هایی ضرب می‌شد که بر یک روی آن تصویر الهة آفرودیت و بر روی دیگر نقش یک سگ نقش بسته بود. آنچه بیان شد خلاصه‌ای از فعالیت و اهمیت کار باستان‌شناسان است که نشان می‌دهد هر یافتة باستان‌شناختی با مطالعات آزمایشگاهی و پژوهش‌های مستمر می‌تواند منجر به بازسازی و شناخت بهتر جوامع پیشین شود.