مازندنومه؛ سرویس فرهنگی و هنری، محمد کشاورز دیوکلایی، کارشناس مرمت آثار باستانی: مسجد جامع ساری که عصر 21 تیرماه سال جاری در اثر اتصالی برق در آتش سوخت، در محله چناربن، داخل بازار نرگسیه واقع شده و ۸ اسفند ۱۳۷۷ با شمارهٔ ثبت ۲۲۷۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

از محراب های سه گانه و نماز جماعت با پیش نمازهای مختلف آن که بگذریم، این مسجد محل بسیاری از همایش های سیاسی از ابتدای انقلاب تا کنون بود که معروف ترین آن استقبال از حسن روحانی در بهار 1392 بوده است.

مقاله زیر سال 1386 نوشته شده که به بهانه ویران شدن این بنای تاریخی و باارزش، برای ثبت در تاریخ در اختیار مخاطبان قرار می گیرد. متاسفانه بسیاری از بخش های این بنا که در مقاله به آن ها اشاره شده، در آتش سوخته است.

ویژگی ها و تاریخ مسجد

ساختمان مسجد جامع ساری در بافت قدیم شهر و در محله چناربن واقع است. بنای مسجد با نقشه چهار ضلعی احداث شده که ورودی اصلی آن در داخل ایوان ضلع غربی تعبیه شده است. نمای خارجی سردر ورودی با طاق جناغی در وسط و نیم ستونهایی در طرفین آن تزیین شده است. که پوشش سفالی سقف ایوان بر روی بام پلور کنی و تخته کوبی شده، قرار گرفته است.

نمای داخلی سردر ایوان غربی مشتمل بر طاق نماهایی در داخل قاب چهار گوش است که در طرفین سردر کار شده و در قسمت فوقانی آن چهار گوش (گیلویی) مشاهده می شود که به احتمال قریب تعیین محل نصب کتیبه بوده است.

این مسجد چهار ایوانی به حساب می آید و یک حیاط مرکزی دارد و حجرت و ایوانها و شبستانها در اطراف حیاط به چشم می آید. حیاط مسجد چهار ضلعی و آجرهایی چهار گوش به صورت نره در کف حیاط مسجد و حتی در دیوارها و جای جای دیگر مسجد تعبیه شده است. آجر چینی حیاط با طرحهای لوزی شکل و یا قرینه تزیین گر زیبای مسجد شده.

فضای شبستانها بسیار وسیع و دارای ستونهای متعدد است و سالنها به شکل مستطیل هستند.

در ایوان شمالی ورودی دیگر مسجد که مشتمل بر یک هشتی با سقف گنبدی شکل است و نما دیوارهای داخلی هشتی و سقف گنبد آجرهای بندکشی شده دیده می شود. مواد و مصالح عمده این مسجد آجر، چوب، و سفال است. دیوار های مسجد هم قالبا با خطوط زیگزاگی تزیین شده. بزرگترین ایوان مسجد در ضلع جنوبی آن است که محراب اصلی نیز در این ضلع قرار دارد.

از تزیینات دیگر این مسجد می توان به کاشیکاری مختصر اما ظریف معرق که در ستونهای شبستان جنوبی قرار دارد اشاره کرد. در متن کاشیهای معرق که با خط بنایی نوشته شده ما نام ائمه اطهار از جمله محمد و علی را می بینیم.

در طرفین ایوان کادرهایی بصورت قابهای چهار گوش هلالی وجود دارد که در گذشته محل نصب کتیبه بوده. در گلدسته ها  که بر بام شبستان جنوبی قرار دارد پلکانی باریک و در دوره ما خیلی خطرناک دیده می شود و در خود گلدسته ها با تزیینات آجر چهار ضلعی با نمای آجری بندکشی شده و سقف سفال پوش روبرو می شویم. در هر چهار ضلع گلدسته ها پنجره هایی تعبیه شده که از شیشه های کوچک رنگی برای پوشش چهار چوب چوبی آن استفاده می کردند .

تاریخ این مسجد حدودا بر می گردد به اوایل دوره اسلامی شاید حدود 800 سال پیش. در زمان قاجار برای بازسازی و مرمت این بنا از درها و پنجره های فلزی و آلومینیو می  و تزیینات قسمتهای دیگر بنا از سنگ استفاده کردند .مواد و مصالح  اصلی بنا برای محکم کاری و زیر ساخت عبارت است از: آجر، ماسه، ملات و آهک .

حسن بن اسفندیار در مورد مسجد جامع ساری چنین می گوید:« مسجد جامع را در خلافت هارون الرشید یحیی بن یحیی بنیاد نهادندو مازیار بن قارن به اتمام رسید.
(606 ق ) گنبد آن چهار در که در مقابل سرای باوندان نهاد و ملک سعید اردشیر غفرالله ذنوبه آن موضع را باغی خرم ساخته بود، و به یک جانب میدان و گنبد. در میان منوچهر شاه اساس افکند و به عهد اسپهبد خورشید گاوباره خللی یافته بود، مرمت کردند.

پس از اسپهبد خورشید ( 144ق ) ابولخصیب والی طبرستان شد و مسجد جامع ساری را او ساخت و مردم ساری چون مسلمان شدند، شیعه امامیه شدند . سه گنبد که در قدیم آتشکده بوده عقیده بر اینکه سر سلم و تور و ایرج ، پسران فریدون آنجا مدفون بوده. این مسجد در گذشته آتشکده بوده که روبروی در کوچک سمت غربی علامت قبر فریدون است .مسجد جامع ساری معبد موبدان گبران بود.»

گزارشی ازمسجد جامع ساری

در شهر ساری مرکز استان مازندران بازار معروفی وجود دارد با عنوان بازار نرگسیه  که محل رفت و آمد شهروندان است. در این شهر با قدمتی 3000 ساله مسجدی دیده می شود که حدودا به 700 تا 900 سال می رسد. نامش مسجد جامع است.

این بنا قبل از آنکه فضایی مذهبی و اسلامی بوده باشد، فضایی مذهبی زرتشتی بوده. در این مکان پرستشگاهی دایر کرده بودند که بعد از ورود اسلام با ساختن فرم های جدید اسلامی تمام حالتهای پرستشگاهی دین زرتشت را پوشاندند. این مسجد در ابتدا دارای یک شبستان بود که تمام اتفاقات و زیبایی های مسجد در آن شبستان که در ضلع جنوبی مسجد است دیده می شود. شبستانی نسبتا بزرگ که کتیبه های کوچک و بزرگ در گذشته بر روی دیوارهایش تعبیه شده بود.

تزیینات مسجد شامل کاشی کاری های اندک و بیشترین مواد و مصالح تزیینی مسجد که زیبایی چشمگیری دارد آجرکاری ظریف و هندسی آن است که در موردش بسیار بحث خواهیم کرد. بعد ها سه شبستان دیگر به ساختمان مسجد اضافه شد و با همان تکنیک ها تزیینات و ساختارش را به اتمام رساندند. حدود 100 سال وقت برده شد تا این مسجد تک شبستانی به مسجدی چهار شبستانی مبدل شود.

در شبستان جنوبی یک منبر بسیار بزرگ و سنگین وزن که با چوب کاری ساخته شده و تزیینات  زیبایی دارد، دیده می شود که طبق یک عکس باقی مانده سندیت آن را از 200 سال پیش می دانند. حال آنکه مطمئنا عمرش بیشتر از آن چیزیست که عکس بازگو می کند.

حفاری های انجام شده در این مسجد اشیایی را رو کرد که بر می گردد به دوران قبل از اسلام از جمله تکه های سفال و اشیایی برای ستایش و راز و نیاز زرتشتیان.حتی کنده درختی قدیمی نیز در عمق 3 تا  4 متری یافت شد.

حفاری ها نشان می دهد که بنای مسجد در حال حاضر اولین لایه از یک منطقه باستانی ست. حتی کاوشهای دیگر نشان داده که این مسجد از زیر راهی دارد که به آب انبار شهر در ضلع شمالی ساری که شاید 200 تا  300 متر آنطرفترمی باشد و از آن آب انبارها آب های موجود و مصرفی مسجد را تهیه می کردند.

در تختگاه مرکز مسجد که برای نمازگزاران بوده و هست  با حفاری شاهد فضایی معبد وار شده اند که باز بر می گردد به دوران قبل از اسلام.

در کل این مسجد هم از نظر قدمت و هم از نظر اشیای کشف شده و تزیینات ساده و مفهوهی اش، جزو مسجدهای مطرح حساب می شود که متاسفانه رو به تخریب است.

در سقف مسجد با سفالهای سقف پوش روبرو می شویم که تاثیر زیادی در زیبایی بنا دارد. اما متاسفانه امروز از سفالهای جدید برای پوشش سقف استفاده کرده اند که نه زیبایی دارد و نه استقامت در برابر سرما و گرما. این سفالها سفالهای کارخانه ای اند که بر روی خانه های ویلایی امروز می گذارند تا شمایلی از سقفهای گذشته باشد و ما این حرکت پیاده شده را بر روی سقف بنایی می بینیم که همه ساختمانهای ویلایی با این ابزار به تقلید می پردازند. البته بحث مرمت و تخریبهای بنا بر می گردد به مبحث دیگری که حتما در موردش صحبت خواهد شد.

در میراث فرهنگی هیچ اطلاعات جامعی از این مسجد قدیمی دیده نشد و گروه تحقیق سعی بر این دارد که پروژه را بر مبنای آنچه که دیده ایم و گزارشهای حاصله به پایان برسانیم.

تقریبا بافت قدیم شهر در در این قسمت دیده می شود و این مسئله را سقف سفالی خانه ها ثابت می کنند.

ورودی های مسجد و شبستان ها

وقتی به فضای بازار نزدیک می شویم از دو ضلع شاهد دو در هستیم که یکی در ضلع شمالی و دیگری در ضلع غربی مسجد قرار دارد. سر در ضلع غربی قدیمی تر به نظر می رسد، زیرا در این ضلع ویژگی های تزیینی گذشته را شاهد هستیم و در ورودی ضلع شمالی دری جدید می باشد. جنس درها از چوب نراد که در حال از بین رفتن است. دو در دقیقا شبستان غربی و شمالی را به دو بخش تقسیم می کند. اگر ورودی ها طور دیگری تعبیه می شد، تمام شبستانها به هم مربوط می شدند، تمام شبستانها از طریق در هایی که از داخل دلرند به هم مربوط هستند.

شبستان ها

 طول هر شبستان حدودا به 25 متر می رسد و حدودا ما یک مربع 25 در 25 را می بینیم و عرض آن هم به 7 تا 8 متر می رسد. ارتفاع دیوار ها از کف شبستان تا سقف آن بین 6 تا 10 متر است. در شبستان جنوبی  ( اصلی ترین شبستان ) ارتفاع دیوار به 10متر می رسد.

در ورودی شبستان جنوبی ما شاهد چند نوع تزیین هستیم :

1)    شیشه کاری
2)    استفاده از خطوط اسلیمی و بنایی و اسم ائمه اطهار بر روی کاشی
3)    گچ کاری مختصر
4)    چوب کاری در سقف
5)    آجر کاری در دیوارها و ستونها.

خطوطی که بر روی کاشی کاری به کار برده شده از تنوع رنگی کمی برخوردار است. ما شاهد سه رنگ سبز مات، آجری و نوعی جگری هستیم. در دیوارهای آجرکاری که امروزه روی آن را با گچ پوشانده اند و به رنگ سفید و آبی بی محتوا در آورده اند نام ائمه آورده شده که فقط جنبه تکرار دارد نه تزیین.

زیباتذین چیزی که از نظر تزیینات در این مسجد مانده، در بالای ورودی شبستان جنوبی ست و آن کاشی کاری با آیه های قرآنی است که در تمام مسجد های مطرح دنیا دیده می شود. دو رنگ آبی و سفید که آیه ها را با رنگ سفید بر روی رنگ آبی زمینه پیاده کرده اند.

شیشه کاری مسجد هم خیلی ساده و معمولی ست، اما مشخص است که در گذشته شیشه کاری های در و پنجره های داخل و خارج مسجد رنگی بوده و تاثیر عمیق و عجیبی بر روی نمازگزاران می گذاشته.

آجرکاری نیز از مهمترین ابزار تزیینی ست که به این بنا ریتمی روحانی داده. در این شبستان آجرکاری ها را از بین برده اند. تصور آجر چینی های لوزی و مربع شکل که انسان را به پیچیدگی های هنر معنوی می رساند، در این مسجد مشهود است. اما امروزه ما شاهد یک لایه گچ و یک لایه رنگ بر روی این آجرکاری ها هستیم.

تزیینات داخلی شبستان جنوبی

در داخل شبستان نیز ما شاهد آجر چینی های نابود شده هستیم .

دکوراسیون داخلی امروز مسجد در موارد زیر خلاصه می شود:

1)    فرشهای امروزی
2)    یک منبر قدیمی که از چوب ساخته شده است
3)    طاق نماهای معمولی و شکل دار
4)    سقف ساده
5)    یک محراب بزرگ که دیگر استفاده نمی شود.
6)    چند پنجره سوراخ دار تزیینی که نور خورشید با تابشش به آن نقطه فضای روحانی زیبایی به وجود می آورد .

در مورد سه شبستان دیگر صحبتی نشود بهتر است، زیرا دقیقا فرم تکایا و حسینیه های امروزی را دارد و هیچ بعد هنری و معنوی ای ندارد و این به خاطر بی دقتی بوده که اصلا به به معماری شبستان اصلی توجه نکردند.

چوب کاری مسجد که فقط در سقفهای بیرون دیده می شود و زیبایی چشمگیر دارد که متاسفانه رو به تخریب است.  سفالهای موجود بر روی سقفها نیز بسیار زیباست که فرمی منحنی و استوانه مقطع دارد؛ اما بر روی سه شبستان دیگر شاهد سفالهای بد رنگ امروزی هستیم .

وقتی مسجد را دیدیم نفمیدیم که گروهی عمله دارند آن را مرمت می کنند یا میراث فرهنگی؟!

آجرکاری ، مطرح ترین عنصر تزیینی مسجد جامع ساری

همانطور که می دانیم آجر از قدیمی ترین مواد و مصالحی است که در بناها زیاد دیده می شود. در کتابها به مصرف آجر در کرسی چینی، دیوارسازی ها، پوشش طاقها، گنبدها، و کف پوشهای بنا اشاره کرده اند.

در مسجد جامع ساری آجر چینی در تمام قسمتهای ذکر شده به غیر از گنبد دیده می شود. مسجد جامع ساری گنبد ندارد. کل ساختار مسجد بر اساس آجر چینی طراحی و تزیین شده است. دیوار ها را می توانیم یا ردیفهای آجر مستطیل شکل لمس کنیم. از مهمترین قسمتها می توان به آجر های کف حیاط و تخت نمازگزاران وسط حیاط اشاره کرد که با نظمی هندسی چیده شده. آجر های مربعی شکل تخت نمازگزاران ریتمی عجیب به کل ساختار مسجد داده است. و آجرهای کف حیاط نیز به صورت لوزی های مقطع چشمها را به سوی شبستانها و ایوان هایش می کشاند. ریتم هندسی آجرها نیاز به این نداشت که رنگ خاصی به آن بزنند.

شاید در هنر امروز و استفاده از مواد و مصالح، رنگ مهمترین عنصر باشد، اما در هنر معماری گذشته بیشتر بر روی تاثیر حرکتی ابزار و مواد و مصالح تاکید داشته اند؛ و آجر جزو ساده، اما پر تحرکترین ابزارها بوده تا مهندس معمار مفهومش را برساند. منظور از هنر امروز ، هنر مدرن است. اما بعد از دوره مدرن تقریبا گرایش عجیبی به هنر و تفکرات هنرمندانه هنرمندان گذشته پیدا کرده اند. در کل منظور ما این است که در ساخت یک بنا قبل از آنکه رنگ مطرح باشد، شی و ماده و بعد از آن ریتم آن مهم است.

آجرهای قابل مشاهده در مسجد به خاطر گذر زمان رنگشان را از دست داده اند. اما همین از دست رفتن رنگ اصلی آجر نیز زیبایی خاص خودش را داراست.
ملات موجود در بنا نیز مانند بیشتر بناهای قدیمی از: ساروج + آهک + ماسه + شن بوده است.

چند وجهی بودن از مهم ترین ویژگی های هنر معنوی ست. معمار این مسجد با استفاده از چند نوع آجر ساده به شکلهای مستطیلی و مربعی توانسته فرم مورد نظر یک فضای روحانی را برساند.
متاسفانه در حال حاضر در بیشتر قسمتهای بنا بر روی آجرهای موجود در دیوارها روکش گچ و حتی سیمان کشیده اند که کل بنا را به شکلی نامفهوم در آورده است.

سیل آجرچینی مسجد در دالان و راهرویی است که ما را به گلدسته ها می رساند. در این قسمت مسجد هیچ آسیب انسانی نرسیده است و سالم وخالص مانده و به عمر 800 ساله خود می نازد. در آخر اینکه ترتیب چینش آجرهای کف حیاط به شکلی ست که کمی برآمدگی به وجود آوردند تا از سر بودن جلوگیری کنند و این جزو نکات ایمنی مسجد محسوب می شود. 

تخریب های مسجد جامع ساری

همانطور که تمام مرمتکاران دنیا معتقد هستند، محیط اطراف یک بنا از عناصر اصلی ساخت مثبت و صحیح آن است. ما در اینجا می توانیم بر روی محیط اطراف بنای مسجد جامع ساری بحثی را پیاده کنیم.

محیط اطراف مسجد که حدودا از محله های 200 و حتی 300 ساله است و تاثیر شگرفی بر روی خود بنا گذاشته، امروزه به شکل مدرن ناقص در آمده. سفالهای سقف مسجد را بر روی بعضی از سقفهای خانه های قدیمی به جای مانده نیز مشاهده می کنیم، اما بیشتر محیط این مسجد تازه ساخت بوده و بیشتر خانه های قدیمی تخریب شده . زیبایی ، مهم ترین عنصری ست که انسان را به پاکی فضا و یا شخصیت می رساند که متاسفانه زیبایی محیطی بنا از بین رفته است.

در عکسها و فیلم های به دست آمده مشاهده می شود که در اطراف مسجد بوتیک های امروزی با تزیینات امروزی جلوه مسجد را از بیرون نابود کرده است و مغازه ها ی دیگر که هر کدام به نوبه خودشان تاثیرشان را گذاشته اند.  درست است که مسجد را در بازار ساخته اند، اما ارزش مسجد بالاتر از خرید و فروشهای اهالی بازار است، که متاسفانه توجهی نمی شود. از نکات مهم دیگر تکیه دادن دوچرخه ها، موتور سیکلت و حتی دسته های گاری گاری کشان به بدنه دیوار مسجد، از بیرون کامل جنبه بی احترامی و آسیب زنی دارد؛ همین قدر که بدانند مسجد برای تکیه دادن وسایل نقلیه نیست شاید بتوان این مسجد را مرمت کرد.

عوامل انسانی گویی دست به دست هم داده اند تا بنایی را نابود کنند. از آسیبهای دیگر که از بیرون مسجد چشممان رابه زشتی ها سوق می دهد، سیمان کاری بر روی دیوار های دورتادور بناست. سیمان کاری سرسری. در حال حاضر می توان گفت قدمت این مسجد 5 یا 6 سال است زیرا از بیرون هیچ اثری از تزیینات و ساخت و ساز گذشته نیست. مسئله دیگر، بروز امتداد لوله های گرما زای داخل مسجد است که گویی مسجد مانند انسان دچار بیماری های استخوانی شده از جمله تورم استخوان، غده های استخوانی و... در گذشته این مسجد با زغال و سوخت های طبیعی گرم می شده و آیا در حال حاضر نمی توان با آن مواد سوختی فضای مسجد را گرم کرد؟ آیا باید این قدر بی توجه به خاطر گرمای بدن خود بنایی را خراب کرد؟ آیا مردم نمی توانند قدرتشان را در برابر سرما و گرمای هوا بالا ببرند که نیاز به گاز و مواد سوختی آسیب زن نباشد؟

آیا در گذشته انسانها پوست کرگدن داشته اند که با زغال هم گرمشان می شد؟ بروز این فجایع است که رقبت را از انسان برای رفتن به داخل مسجد می گیرد. راههای زیر زمینی معنایی ست که هنوز در ساخت و ساز های معماری ما حداقل از 30 سال پیش حائز اهمیت نبوده. بنایی که دیگر تزییناتش مشخص نیست آیا یک میراث به حساب می آید؟ ورود آسیب یعنی خالی کردن عقده که متاسفانه برای ترمیم این بنا خیلی عقده ای برخورد کرده اند. 99% آسیب های وارده بر بنا، آن هم بنای مذهبی و بالاتر از آن مسجد، انسانی ست. شاید در هیچ جای دنیا و حتی ایران هیچ بنایی اینقدر مظلوم واقع نشده.

جلوتر که می آییم و با در ضلع غربی مسجد که روبرو می شویم سه تخریب دیگر مشاهده می شود:

1)    رنگ آبی آسمانی ای که بر در مسجد زده اندنه تنها آرامشی وارد نمی کند بلکه انسان را دچار تشویش و عصبانیت می کند؛ در چوبی این مسجد از نظر قدمتی بسیار عمر دارد که با این کارشان در را کشته اند. این مسجد نیاز به هیچ رنگی ندارد و نمی دانیم چرا انسانهای امروزی این قدر عاشق رنگ هستند.
2)    مسئله بعدی که نیاز به توضیح ندارد، حضور چشم نواز لوله ها و کنتر بزرگ کاز و همچنین حضور دلانگیز و ناشیانه سیم های برق بیرون زده است که فرم این را دارد که به مسجد بادکنک وصل کنند ویا اینکه بر وری دیوار های مسجد عکس میکی مز و تام و جری را نیز اضافه کنند.
3)    مسئله دیگر هم کاغذهای تبلیغاتی ست.
دیوار های این مسجد آنقدر ضخامت را داراست که از داخل لوله کشی ها را انجام دهند.

تا اینجا ما به آسیبهای وارده انسانی بیرون مسجد پرداختیم. با هم به داخل مسجد می رویم:

1)    جای گزینی ناودانهای فلزی و حتی حلبی به جای ناودانهای مستحکم سفالی در دورتادور محوطه مسجد.
2)    برداشت سفال های قدیمی سقفها و جایگزین کردن سفالهای سقف پوش بد رنگ امروزی که تاثیر بدی به حس روحانی فضا وارد کرده است.
3)    در حال حاضر دیوار های چهار شبستان را با رنگ سفید تزیین کرده اند که این رنگ وقتی کنار رنگ نارنجی سفالهای سقف قرار می گیرد ، فضایی شاد را به همراه دارد که ما را یاد رنگ آمیزی پارکها می اندازد و یا حتی مدارس امروزی به نظر می رسد که می خواهند در آینده با رنگ سیاه و یا آبی بر روی دیوارهای شبستان شعار هایی را به نمایش در آورند.
4)    80 تا 90% دیوارهای آجرکاری مسجد با رنگ پوشانده شده است.
5)    ریتم نا منظم آجرکاری های امروزی.
6)    آکهی های تبلیغاتی و تسلیت و تبریک اهالی بازار در دورتادور شیشه کاری مسجد.
7)    دزدی های بزرگی که در این مسجد اتفاق افتاده، از جمله کتیبه قدیمی.
8)    استفاده از چوب نئوپان برای درهای شبستانها که هیچ زیبایی ای ندارد.
9)    اگر بنا 10% آسیب طبیعی دیده باشد، آن هم به خاطر رطوبت در این استان است. در مورد آسیبهای وارده داخل شبستانها در بخش شبستانها صحبت شده است. در کل عمر 800 ساله این بنا در کمتر از نیم قرن به پایان رسیده است و این فاجعه ای ست که در هیچ جای دنیا دیده نمی شود.

تزیینات اجرایی در معماری مسجد جامع ساری

شیشه کاری مختصر
خطهای بنایی بر دیواره های شبستان جنوبی
یک شمایل از کتیبه ربوده شده
تزیینات هشتی مانند داخل شبستان جنوبی
طاق نماها
سفالهای به کار رفته در سقفها
استفاده از چوب در سقفها و ستونها
آجرکاری در کل ساختار بنا
کاشی کاری و نوشته های قرآنی بر بالای شبستان جنوبی
دو گلدسته بر فراز بام شبستان جنوبی  

تکنیکهای اجرایی

پلورکنی
تخته کوبی
آجرهایی به صورت نره
بندکشی

گلدسته های مسجد جامع ساری

برای رسیدن به گلدسته ای که بر بام شبستان جنوبی است، باید از داخل شبستان پله هایی را بالا رفت. در دیوار سمت راست این شبستان راهرویی کوچک که یک انسان به سختی نمی تواند درش حرکت کند، با آجر و ملات پله ها را ساخته اند و دورتادور پله ها که دیوارهای این راهرو بلند وتنگ است، از آجر ساخته شده.

قبل از آنکه کل راه تمام شود، ما یک ایستگاه و نقطه توقف داریم که می توان از آنجا شاهد اتفاقات بالای شبستان بود. استفاده از الوارهای بسیار بسیار قطور و بزرگ برای چهارچوب سقف و نیم دایره های قوسدار از ویژگی های استحکامی و تزیینی در این مسجد است.

از این زاویه که شاید 10متر با کف مسجد فاصله داریم تمام منطقه در تیررس چشمانمان است. بافت قدیم شهر ساری از این ارتفاق مشخص است.

پله ها همچنان ادامه دارد تا اینکه به اتاقک داخل گلدسته می رسیم ، در گلدسته ها 4 پنجره تعبیه شده که از جنس چوب است و پوشش آن از شیشه، کل ساختار گلدسته آجرکاری شده و سقف آن نیز مانند سقف شبستانها از سفال و  اسکلت سقف نیز از چوب است.
زیبایی گلدسته ها همچنان حفظ شده و هنوز جایگاهی ست برای کبوتر های چاق این مسجد.

پیشنهادهایی برای رفع خطر

مسئله اول و بحرانی ترین اتفاق محیط اطراف بناست، که اول از همه باید از ساخت و سازهای اطراف مسجد جلوگیری کرد و دوم اینکه اگر بشود یکسری از ساخت و سازهای امروزی را از بین برد، و یا حداقل از گذاشتن ابزارهای بیش از حد جلوی مغازه ها خودداری شود تا جلوه مسجد مخفی نماند.

مسئله دیگر که کمی به آن توجه شده رفت و آمد وسایل نقلیه در این محوطه است. که حدود 4 راه ورودی را طوری بسته اند که ماشین و حتی موتور سیکلت هم نتواند به مسجد نزدیک شود. البته این راهها باید کلا از همه سو بسته شود.

نابود کردن تمام موتد و مصالح جدید وارد بر بنا از جمله روکش های گچ سیمان و رنگهای بی معنی دیوارهای داخل و خارج مسجد و همانند گذشته از ناودانهای سفالی برای رفت و آمد آیهای جاری بر روی سقف ها استفاده کنند. تمام این کات ها به مسجد زیبایی اصلی و حقیقی اش را بر می گرداند.

تمام سیمها و راههای لوله کشی را از بین دیوارها رد کنند و لوله کشی ها را تا حد امکان زیر زمینی انجام دهند. این کار سختی نیست. و خوشبختانه دیوارهای مسجد به اندازه کافی قطور است.
موارد زیادی وجود دارد که می توان در موردش بحث کرد، از جمله نابود کردن گچ کاری های معمولی شبستانها، موزاییک کاری مسخره امروزی بر روی ایوانهای مسجد. استفاده از سفالهای سقف پوش که حداقل رنگ سفالهای کهنه و قدیمی را داشته باشد.

* این بنای تاریخی 11 سال پس از تالیف مقاله حاضر، در اثر آتش سوزی تخریب شد و به تاریخ پیوست. بنابراین دو بخش «تخریب ها» و «پیشنهادها» که در بالا آمد، صرفاً جهت وفادار ماندن به اصل مقاله آورده شده است.

**عکس های بنای سالم مسجد جامع کار محمد کشاورز و تصاویر بنای سوخته کار محسن اکبرپور کیاسری است.