مازندنومه؛ سرویس محیط زیست و گردشگری، اشکان جهان‌آرای: برداشت برنج در برخی نقاط مازندران آغاز شده و عده‌ای از کشاورزان به روند مرسوم یکی دو دهه اخیر، خودشان و زمین‌شان را برای کشت دوم برنج آماده می‌کنند. در مناطقی مانند سرخرود نیز کشت دوم انجام شده است.

دود ناشی از سوختن باقیمانده ساقه‌های برنج در برخی مناطق استان از جمله زمین‌های بین آمل و بابل به خاطر همین آماده‌سازی زمین برای کشت دوم برنج است. این در حالی است که جهاد کشاورزی به همه کشاورزان توصیه کرده با توجه به تنش آبی موجود در استان و خشکسالی، امسال قید کشت دوم را بزنند تا به منابع آب و سفره‌های زیرزمینی فشار نیاید.

در حقیقت سازمان جهاد کشاورزی مازندران کشت دوم برنج را در در برخی نقاط استان محدود و در بعضی مناطق هم ممنوع کرده است. به گفته «عزیزالله شهیدی‌فر» کشت رتون در زمین‌های پایین‌دست حوضه آبریز هراز در صورت استفاده از آبِ آب‌بندان‌ها و رودخانه مانعی ندارد، اما در مناطق شرقی استان یعنی میاندورود، نکا، بهشهر و گلوگاه که از سد شهید رجایی سیراب می‌شوند، اجازه کشت دوم وجود ندارد. این مناطق همان نقاطی هستند که امسال بخشی از زمین‌های آن برای کشت نخست برنج هم اعلام شد آب نخواهند داشت.

ترویج کشت دوم برای خودکفایی

تأکید مسئولان استان برای کشت دوم بر استفاده از آب‌های روان و سطحی است و گفته شده که نباید از چاه‌ها آب سفره‌های زیرزمینی را در شرایط خشک کنونی استفاده کنند. امروز تقریبا همه کارشناسان و مسئولان و فعالان محیط زیستی مخالف انجام شدن کشت برنج هستند و معتقدند حتی در صورت افزایش واردات برنج به دلیل کاهش تولید با متوقف شدن کشت دوم، نباید کشت دوم را رواج داد.

شرکت آب منطقه‌ای مازندران نیز اعلام کرده که با کشت دوم برنج مخالف است و برای چاه‌ها پروانه صادر نمی‌شود. به گفته «محمدابراهیم یخکشی» مدیرعامل این نهاد، حتی اگر در زمین‌های حاشیه رودخانه‌ها و آب‌های سطحی از میانه‌های کشت دوم، به آب زیرزمینی نیاز ایجاد شود، اجازه برداشت نخواهند داشت و برخورد می‌شود. با وجود این که بارها تأکید شده کشاورزان برای کشت رتون، خزانه‌گیری و نشا انجام ندهند تا دچار خسارت نشوند، اما میل برخی کشاورزان به دلیل پرطرفدار بودن برنج کشت دوم و قیمت بیشتر آن، به انجام این کار است. این اتفاقی است که ترویج کشت دوم از سوی نهادهای مربوطه از جمله جهاد کشاورزی در جامعه کشاورز ایجاد کرد و حالا امروز تلاش بر این است که جلوی این جریان ایجاد شده گرفته شود.

تشویق کشاورزان به کشت دوم برنج با هدف خودکفایی در تولید برنج و رونق اقتصاد کشاورزی در دستور کار وزارت جهاد کشاورزی قرار گرفت. این موضوع در برنامه 5 ساله ششم توسعه نیز مورد توجه قرار گرفت و در سند راهبردی خودکفایی برنج هم مد نظر است. روندی که شرایط کنونی نشان می‌دهد در حال آسیب زدن به محیط زیست و سلامت جامعه است. این نکات نشان می‌دهند که در نظر نگرفتن مسائل کارشناسی در زمان تشویق کشاورزان به انجام کشت دوم سبب شده جریانی اشتباه در کشاورزی شمال کشور و به ویژه مازندران رقم بخورد که نتیجه آن بهره‌کشی بیش از اندازه از منابع و ذخایر آبی مازندران است.

طرح‌های غیرکارشناسی

 «سهیل اولادزاد» -کارشناس و فعال حوزه محیط زیست- در این باره معتقد است که خود سازمان جهاد کشاورزی یکی از مروجان کشت دوم است که اگر از ابتدا به اظهارات کارشناسی در این مورد و مخالفت‌های سازمان حفاظت محیط زیست توجه می‌کرد، امروز نیازی به برنامه‌ریزی گسترده برای جلوگیری از کشت دوم برنج نداشت.

وی با بیان این که تنش آبی در مازندران آغاز شده و فعالیت چاه‌های غیرمجاز پرتعداد آسیب زیادی به سفره‌های زیرزمینی آب منطقه وارد می کند، می‌گوید: «آبیاری شالیزارهای ما در گذشته عموما با آب‌های جاری و آب‌بندان‌ها انجام می‌شد. اما اتکا به آب چاه نشان می‌دهد که در حال استفاده از ذخایر آبی خود هستیم. البته با توجه به این که استفاده درستی نمی‌کنیم، باید بگوییم در حال سوءاستفاده‌ایم.»

وی معتقد است به همان اندازه که در آب‌های سطحی خشکسالی را می‌بینیم و احساس می‌کنیم، در سفره‌های زیرزمینی آب هم چالش داریم، با این تفاوت که این کاهش‌ را با چشم نمی‌بینیم.

اولادزاد می‌افزاید: «ما علاوه بر این که آب را با زباله‌ها و شیرابه‌ها آلوده کرده‌ایم، با بهره‌کشی نادرست از ذخایر زیرزمینی، در حال کشتن آب هم هستیم و با این روند تا چند سال دیگر برای کشت برنج در مناطق بیشتری از استان با مشکل مواجه خواهیم شد.»

کاهش سطح زیرکشت، ثبات در تولید

نکته‌ای که این فعال شناخته شده حوزه محیط زیست به آن اشاره می‌کند را با حسابی سرانگشتی و برخی آمارها نیز می‌توان اثبات کرد. رونق گردشگریِ مبتنی بر ساخت ویلا و شهرک‌های خوش‌نشینی در غرب و مناطق مرکزی مازندران که به مناطق شرقی هم کشیده شد، کاهش سطح زیر کشت زمین‌های کشاورزی مازندران را به دنبال داشت.

در این موضوع کم‌آبی هم نقش مؤثری داشت و سبب شد که بخشی از زمین‌ها به مرور زیر کشت برنج نروند یا فعالیت کشاورزی در آن‌ها تغییر کند. با این حال تولید برنج در مازندران همچنان در همان آمارهای قبلی است و هنوز مازندران با تولید بیش از 42 درصد برنج کشور قطب کشت این محصول است. این ثبات تولید در شرایط کاهش سطح زیر کشت و کم‌آبی در برخی مناطق، بیانگر افزایش بهره‌کشی از زمین‌ها و منابع آبی با گسترش و رونق کشت دوم برنج در سایر نقاط برای تولید برنج است. اتفاقی که در نهایت پایداری آب را در مازندران به خطر انداخته و در حال ایجاد تنش آبی در استان است. بهره‌کشی بیش از اندازه از منابع زیرزمینی آب در مازندران برای رونق کشاورزی، فرآیندی است که از یکی دو دهه پیش شدت گرفت، امروز به پاشنه آشیل محیط زیست مازندران تبدیل شده است.

مکث

سال 1396 پژوهشی با عنوان «ارزیابی پتانسيل گرمایش جهانی برنج در الگوهای کشت اول و دوم» توسط «محمدجابر انصاری»، «سرور خرم‌دل»، «رضا قربانی» و «همت‌الله پیردشتی» در شهرستان ساری انجام شد که نتایج آن بیانگر نکات مهمی است. بنا بر یافته‌های این پژوهش، با توجه به مجموع مساحت زمین‌های کشت دوم برنج در شمال کشور، برآورد میزان  پتانسیل گرمایشی تولید شده به ازای هر هکتار،  نشان می‌دهد که میزان این اثرات محیط زیستی تحت تأثیر الگوی کشت دوم بسیار شدیدتر از الگوی کشت اول است که این اثرات محیط‌زیستی به تدریج سبب  تشدید پتانسیل گرمایش جهانی و بروز  تغییرات مختلف  اقلیمی می شود. در این پژوهش تأکید شده که هر سال کشاورزان زیان‌های زیادی را از طریق کاهش عملکرد  تحت تأثیر افزایش دمای هوا و تسریع و کوتاه شدن طول دوره رشد متحمل میشوند.