مازندنومه؛ سرویس محیط زیست و گردشگری، مهسا سادات هاشمی، دانشجوی رشته روابط عمومی دانشگاه گرگان: ریکنده روستایی است در 10 کیلومتری جنوب شرقی قائمشهر. حدود هزار نفر جمعیت دارد و مردم اش کشاورز هستند. برنج، مرکبات و نیشکر سه محصول عمده این محل است.

شهرت اصلی این روستا تنها نه به خاطر طبیعت زیبای آن و کشتزارهای وسیع برنج است و نه مدرسه و حمام و سقانفار قدیمی؛ این جا مهد شکر سرخ و نیشکرکاری ستی مازندران است.

خداوند این استعداد را به ریکنده و ریکنده ای ها داد تا در کنار تمام داشته هاشان، نی را به محصولاتی سودمند تبدیل کنند.

*آن روز بارانی

شکرسرخ شیرینی طبیعی و بدون افزودنی است که خاصیت های درمانی بسیاری دارد. این روزها بیشتر اهالی مشغول استحصال و آبگیری لله/نی هستند و مردم هم از شهرهای مختلف به این روستا می آیند تا شکر سرخ با کیفیت بخرند.

اگر در این فصل به ریکنده بروید، اهالی بی آن که بشناسندت دعوتت می کنند به کف گرم و شیرین. خوردن سر دیگ این فراورده طبیعی، برای من که اهل اردبیل هستم و در گرگان دانشجو، هم لطفی دیگر داشت.

ساعت حدود 11 روز جمعه –اواخر آذرماه- با جمعی از دانشجویان مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد رشته های مختلف دانشگاه گرگان به ریکنده رسیدیم.

باران چند ساعت قبل، همه جارا خیس و گلی کرده بود و ظاهر آسمان نشان می داد که باز هوای بارش دارد. میزبان آقای صادقی است که قرار بود راهنمای ما در این بازدید باشد.

 بعد از صرف صبحانه محلی، به سمت کارگاه پخت شکر سرخ حرکت کردیم. در مسیر فرصت خوبی داشتم که از مناظر اطراف عکاسی کنم و چند پست زیبا برای مخاطبانم بگذارم.

*در کارگاه آقای چاکری

به کارگاه پخت نیشکر آقای کاظم چاکری رسیدیم که در ابتدای محل قرار دارد. مکانی موزاییک شده و بهداشتی با سه دیگ بزرگ مسی. آقای چاکری می گوید: «با داس و ابزارهای این چنینی، نی ها را در مزرعه قطع و بعد برگ های آن را جدا کرده و به محل پخت نیشکر/کلوا سر حمل می کنیم.»

عمر نیشکر یک تا هفت سال است. سابق بر این در کلواسر از زور و قدرت گاو و اسب برای آبگیری نیشکر استفاده می کردند. ساعت ها وقت مصروف استحصال آب از نی شیرین می شد و هم حیوان و هم پنوگرها و کسانی که روی کلواردار می نشستند، خسته می شدند. تازه با این روش سنتی فقط 30 درصد نی آبگیری می شد و بقیه هدر می رفت.

آقای چاکری می گوید: «سال هاست به جای روش سنتی از انرژی الکتریکی و سوخت گاز به جای هیزم استفاده می شود.»

آب نیشکر استحصال شده را بعد از عبور از یک توری و صافی، درون به دیگ مسی به نام «رو دگ» که روی اجاق/کله ای تعبیه شده، می ریزند. در گذشته سوخت اصلی هیزم بود، اکنون اما گاز جایگزین شده است.

علاوه بر تهیه دشوار و سختی های جمع آوری و حمل هیزم به کلواسر، کنترل آتش دشوار بود و حضور دائمی شخص یا اشخاصی را می¬طلبید که محتوای دیگ را نظارت کنند تا مبادا شیره بسوزد.

فضای کلواسر را نیز به قدری دود و سیاهی برمی داشت که یک متری ات را هم نمی توانستی ببینی. گاز که آمد کار راحت تر و بهداشتی تر شد.

پخت نیشکر که حدود 5 ساعت وقت می گیرد، اکنون با کمک همزن های برقی آسان شده است. سابق بر این باید با کتراهای چوبی 3 ساعتی محتوای دیگ را هم می زدی تا شکر به دست آید. به خاطر طاقت فرسا بودن این کار عموماً محلی ها به کمک هم می رفتند.

*از سنت تا صنعت

امروزه با صنعتی شدن¬کارگاه ها و وجود انرژی هایی مانند گاز و برق، سبک سنتی کارگاه های پخت نیشکر تغییر یافته است.

آقای صادقی –میزبان ما- می گوید: «این سال ها با مدرن شدن تجهیزات و امکانات تولید شکرقرمز، هم سرعت کار بالا رفته، هم فرسودگی و خستگی کارگر کم تر شده و هم تولیدات بهداشتی تر شده است. کارها با یک دکمه و کلید قابل کنترل شده است.»

نی ها که آبگیری شدند، تفاله ها یا «ساس»ها را جدا و به مصرف دام می رسانند یا به عنوا کود گیاهی به زمین های زراعی انتقال می دهند.

از آقای صادقی می پرسم: «این تفاله ها کاربرد صنعتی ندارد؟»

پاسخ می دهد: «چرا، ساس یا اصطلاح علمی آن –باگاس- در صنعت ظروف یکبار مصرف گیاهی کاربرد دارد. چون سلولز دارد در کاغذسازی و خمیرکاغذ از آن می توان استفاده کرد. مصارف پزشکی و داروسازی هم دارد. در صنعت خوراک دام، الکل سازی و تولید تخته های صنعتی هم کاربرد دارد.»

-«پس چرا در روستای ریکنده تفاله نی را فقط به مصرف دام می رسانند یا کود می کنند؟»

 راهنمای ما می گوید: «به این دلیل که این منطقه صنایع تبدیلی ندارد که از این محصولات استفاده کنند. تازه نیشکر، زراعتی فصلی است و برای هیچ سرمایه گذاری نمی صرفد برای 2-3 ماه در سال، صنایع تبدیلی در زمینه نیشکر دایر کند.»

*برندسازی نیشکر

دانشجوها به توضیحات راهنمای بومی گوش می دهند و لابه لا عکس هم می گیرند. بهرام واگذاری -رئیس شورای روستای ریکنده- به جمع ما پیوسته است. می گوید: «سال گذشته وزیر وقت رفاه و تامین اجتماعی برای افتتاح طرح یک روستا-یک محصول به ریکنده آمد و این محل را به عنوان مکانی مناسب برای تولید و فراوری نیشکر معرفی کرد. با فرهنگ سازی که در ریکنده انجام شد سطح زیر کشت نیشکر را در عرض چند سال از 30 هکتار به بالای 50 هکتار رساندیم.»

صاحب کارگاه –آقای چاکری- هم می گوید: «در تلاش است با جمعی از جوانان محل، شکر سرخ را برندسازی کرده و به عنوان سوغات اصلی منطقه ثبت کنند.»

پایان بازدید از کارگاه خرید شکر قرمز و خوردن کف گرم بود که در آن هوای بارانی و سرد دلچسب بود. در ادامه سمت فروشگاه آقای امید نوروزیان رفتیم که سه سالی است مشغول تولید و بسته بندی محصولات نیشکر ریکنده و برندسازی این محصول و برای چند نفر شغل نیز ایجاد کرده است.

او روی محصولات بسته بندی شده اش مانند برنجک، بادونه، بشتزیک، آب نبات و... نام تجاری «ریکنده» را می چسباند و به شهرهای مختلف عرضه می کند. صاحب کارگاه اظهار کرد که قبل از عرضه کردن هریک از این محصولات، به صورت جداگانه با تایید وزارت بهداشت پروانه و مجوز پخش محصولات را دریافت می کند.

برای دانشجوها مراحل پخت نیشکر و تولید انواع شیرینی ها و برندسازی از آن جالب بود. جالب تر آن که سال گذشته نیشکر ریکنده توسط سازمان میراث کشور به ثبت ملی رسید و به همین مناسبت، جشنی نیز با حضور مسئولان در این روستا برگزار شد.

در این سال ها دو جشنواره بزرگ گردشگری روستایی در ریکنده برگزار و چند مستند با محوریت نیشکر تولید شد. از جمله مستندهای «شکرپج» و «کلواسر» که در شبکه استانی مازندران تولید شد و مستند «عشاق مزرعه نیشکر» که فرشاد فدائیان در ریکنده آن را ساخت.

 
*حال خوب ما

بر اساس آمار تقریبی از 300 خانوار روستای ریکنده، 250 خانوار کارگاه سنتی دارند و 10 کارگاه نیمه صنعتی هم در حال کار هستند و هر کارگاه تا چهار نفر مستقیم و پنج نفر غیرمستقیم، اشتغال‌زایی دارد. کیفیت نیشکر ریکنده متفاوت است و مشتریان زیادی از سراسر استان مازندران و حتی خارج از استان، برای خریداری نیشکر ممتاز ریکنده به این روستا می‌آیند. البته عده ای معدود  نیشکر نامرغوب را از مناطق دیگر به نام محصول روستای ریکنده می‌فروشند که این باعث آسیب رسیدن به محصول این روستا است.

از هر دیگ می‌توان تا 25 کیلو شکر سرخ برداشت کرد، اگر هوا خوب بوده و آبیاری هم مناسب باشد در هر هزار متر می‌توان 50 دیگ فقط شکرسرخ تولید کرد و محصول کف و روشکر یا شکرسیاه هم جدا تولید می‌شود.

امسال هرکیلو شکرسرخ یا «کلوشکر» کیلویی 17 هزارتومان در محل به فروش می رسد.

مزاج آب نیشکر گرم و تر است و این نوشیدنی از دیدگاه طب سنتی برای تقویت سیستم ایمنی، معده، قلب، قدرت جنسی و اعصاب مفید است و برای رفع سرفه های خشک و نرمی سینه موثر بوده و رفع کننده خلط سوداست. نیشکر به دلیل داشتن پتاسیم ادرارآور بوده و پاک کننده کلیه و مثانه است و سوزش ادرار را رفع می‌کند.

حال ما دانشجوهایی که از خانه و کاشانه مان دور بودیم را حضور چند ساعته در این روستای زیبا و کنار اهالی باصفای آن تازه کرد. به خصوص آن که با صنعت نیمه سنتی و قدیمی پخت نیشکر نیز آشنا شدیم.

قبل از صرف ناهار در ریکنده، به روستای همجوار یعنی سیدابوصالح رفتیم که امامزاده ای معروف دارد. نماز در آن فضا حس و حالی دیگر داشت. عکس هایی هم به یادگار گرفتیم و برگشتیم به ریکنده. بعد از ناهار هم حرکت به سمت گرگان با سوغاتی هایی که از ریکنده خریده بودیم.