مازندنومه؛ سرویس اقتصادی، اشکان جهان‌آرای: این روزها که نیشکر به خاطر ماجرای حاشیه‌های کارخانه نیشکر هفت‌تپه همه را یاد مشکلات تعدادی از کارگران یک کارخانه قدیمی و بزرگ می‌کند، در مناطقی از مرکز و شرق مازندران نیشکرکاران فصل کسب درآمد را پشت سر می‌گذارند.

نیشکر هم در مناطقی از بهنمیر بابلسر و بندپی شرقی کشت می‌شود و هم در دهستان کوهساران قائمشهر. ریکنده یکی از روستاهای قرار گرفته در همین دهستان است که معروف‌ترین و با کیفیت‌ترین نیشکر شمال کشور در این روستا کشت می‌شود.

 اهمیت کشت نیشکر که به فرآورده‌ای است که از آن می‌گیرند. محصولی باارزش اقتصادی بالا که مهم‌ترین فرآورده آن شکرسرخ یا شکرقرمز است.

در بسیاری از شهرهای مازندران که شکرسرخ یا شکرقرمز مورد توجه و مصرف قرار دارد، نام شکر ریکنده به عنوان مطرح‌ترین برند این محصول از قدیم مطرح بود. حالا نیز شرایط به همین شکل است و با توجهی که نسل جدید روستای ریکنده و حتی مناطق اطراف این روستا به کشت و فرآوری این گیاه دارند، وضعیت رو به رشدی در اقتصاد سبزِ شکر قرمز دیده می‌شود.

پیشینه کشت

اسناد موجود و گواه پیرمردان و پیرزنان روستا این گونه گواهی می‌دهد که ریکنده‌ای‌ها دست کم حدود صد سال است که نیشکر کشت می‌کنند. یکی از پیرمردهای ریکنده که هنوز با قامتی خمیده در این فصل کشت و فرآوری نیشکر را انجام می‌دهد «مهدی فیاض‌بخش» است. در روستا و روستاهای اطراف «مطیع عمو» صدایش می‌کنند و امروز تقریباً قدیمی‌ترین تولیدکننده شکرسرخ ریکنده است. دهه‌هاست که شکرقرمز تهیه شده توسط او در بازار مناطق اطراف برندی برای این محصول است.

می‌گوید حتی برایش پیش آمده که در بازار فردی که او را نمی‌شناخت، در حال تبلیغ شکرقرمزی که مشخص نبود مال کجاست، به او می‌گفت این شکرقرمز «مطیع» است. تصویر قدیمی کشت و فرآوری نیشکر در ریکنده و مناطق اطراف را او بیشتر به یاد دارد.

 فیاض‌بخش به ما می‌گو‌ید: «در گذشته کشت کنف و پنبه هم در این منطقه انجام می‌شد. در کنار آن نیشکر هم وجود داشت. سندی از این که نیشکر در ریکنده از چه زمانی کشت می‌شود وجود ندارد. اما حداقل بین 80 تا 100 سال است که نیشکر در ریکنده کشت می‌شود. هر چند می‌دانیم که باید بیشتر باشد.»

 این تولیدکننده قدیمی شکرسرخ ریکنده می‌افزاید: «نیشکری که تا حدود 60 سال پیش در ریکنده کشت می‌شد به هندی‌لَلـِه معروف بود و کیفیت خوبی نداشت. همان زمان یکی از اهالی منطقه به نام «کربلایی عبدالواحد والهی» نی اصلاح شده و «خار لله» را به ریکنده آورد و نسل مرغوب نی درر این روستا کشت شد. کم‌کم تمام لَلـِه‌باغ‌های منطقه همین گونه را زیر کشت بردند.»

کسب و کار شیرین

تا زمانی که نسل قدیم هنوز مالک زمین‌ها بودند، لَلـِه‌جار‌ها به خاطر تقسیم ارث قطعه قطعه نشده بودند و مزرعه نیشکر وسعت مناسبی داشت. پس از تقسیم و تفکیک زمین‌ها، سطح زیرکشت کم شد و بعضاً زیر کشت سایر محصولات رفت، چرا که کشت نیشکر در قطعات کوچک چندصدمتری توجیهی ندارد. اما از 4 سال پیش به شکل ویژه‌ای توجه به نیشکر و شکرسرخ در ریکنده در دستور کار اهالی قرار گرفت و به معرفی این محصول و گسترش کسب و کار خود با محوریت نیشکر اقدام  کردند.

برگزاری دو دوره جشنواره بومی محلی توسعه گردشگری با محوریت نیشکر ریکنده و به دنبال آن ثبت ملی شدن نیشکر ریکنده و اعطای وام های صندوق کارآفرینی سبب شد که این روستا و محصولش بیشتر از گذشته مورد توجه مردم منطقه و شهرهای اطراف قرار بگیرد.

جشن ثبت ملی نیشکر ریکنده، زمستان 1396

مورد توجه قرار گرفتن شکرقرمز ریکنده و استقبال از خرید آن در مردم و افزایش سفر مسافران و خانواده‌ها به روستا برای حضور در کارگاه‌های خانگی و خرید شکر سرخ ریکنده، سبب شد که اهالی تصمیم به افزایش سطح زیر کشت نیشکر و توسعه فعالیت‌های مربوط به فرآوری این محصول خوش طعم و ارگانیک بگیرند.

 سال گذشته هم «علی ربیعی» وزیر وقت کار، در سفری که به مازندران داشت، ساعاتی را برای بازدید از کارگاه‌های خانگی فرآوری نیشکر و چند کارگاه نیمه‌صنعتی برپا شده ریکنده اختصاص داد و د راستای طرح «هر روستا یک محصول» به این روستا سفر کرد.

 اتفاق مهم‌تری که برای نیشکر ریکنده رخ داد هم ثبت مراحل فرآوری بومی نیشکر و تولید شکرسرخ بود که آن هم پارسال رخ داد تا ریکنده بیشتر از قبل سر زبان‌ها بیفتد.

استقبال نسل جوان

همه این اتفاقات سبب شد امروز عمده تولیدکنندگان شکرسرخ در ریکنده و مناطق اطراف، نسل تازه‌نفس دهه 50، 60 و حتی 70 باشند که از این اشتغال بومی و سنتی برای خود شغلی دست و پا کرده‌اند.

 در حال حاضر به جز ده‌ها کارگاه خانگی کوچک فرآوری نیشکر که در ریکنده قرار دارد، چندین کارگاه نیمه‌صنعتی هم برپا شده که به شکل امروزی و بدون دخالت دست اقدام به فرآوری این محصول می‌کنند.

«امید نورورزیان» -یکی از جوانان ریکنده ای است که 3 سالی است با ثبت نام تجاری «ریکنده»، محصولات شکرسرخ و فراورده های جنبی آن مانند بشت زیک، بادونه، نقل و مانند این ها را بسته بندی و در شهرهای مختلف به فروش می رساند. برخی از این محصولات نشان سیب سلامت را هم از اداره بهداشت دریافت کرده‌ و همین موضوع سبب افزایش توجه به شکرسرخ ریکنده شده است. کارگاه نوروزیان در ماه‌هایی که شکرقرمز کم می‌شود، با شکرسفید محصولات جانبی را تولید می‌کند.

 «کاظم چاکری» هم یکی دیگر از جوانان روستای ریکنده است که کارگاهی نیمه‌صنعتی را برای فرآوری نیشکر این روستا برپا کرده است.

او درباره محصولاتی که از فرآوری نیشکر به دست می‌آید، می‌گوید: «نیشکر 3 محصول مستقیم و تازه‌خوری دارد. پس از آبگیری نی‌ها، آب نیشکر در دیگ روی حرارت قرار می‌گیرد. محصولی که پس از حدود 3 ساعت پختن آب نیشکر به دست می‌آید روشِکر یا شکرسیاه است. پس از آن محصول کف به دست می‌آید و با حدود 5 ساعت پختن شیره هم شکرقرمز استحصال می‌شود.

حضور بیش از 60 دانشجوی دانشگاه گرگان برای دومین سال پیاپی در ریکنده و بازدید از کارگاه کاظم چاکری/آذر 97

این نیشکرکار جوان ادامه می دهد: «روشِکر یا شکرسیاه در این فصل امکان نگهداری در فضای باز دارد، اما اگر قرار باشد در بهار و تابستان مصرف شود، باید در یخچال نگهداری شود. از این محصول شربت شیرینی در گرما تهیه می کنند. کف را با همان ساختاری که دارد نمی‌توان بیشتر از یک هفته نگه داشت. چرا که به سرعت به شکرسیاه تبدیل می‌شود. اما شکرقرمز را ماه‌ها می‌توان در محیط معمولی نگهداری کرد.»

به گفته چاکری با نیمه صنعتی شدن فراوری نیشکر و آمدن سوخت گاز به جای هیزم و وسایل برقی و صنعتی،  سرعت تولید شکرسرخ در ریکنده افزایش یافت و مسائل بهداشتی هم کاملاً رعایت می شود.

وی می‌افزاید: «فصل برداشت اگر شرایط اقلیمی مانند امسال مساعد باشد، حدود 2 تا 3 ماه طول می‌کشد. حدود یک ماه است که برداشت نیشکر آغاز شده و دست‌کم تا یک ماه دیگر هم ادامه خواهد داشت.»

برند معتبر

نیشکر ریکنده آن قدر مورد توجه قرار دارد که برخی سودجویان در بازار، نیشکر مناطق دیگر را به نام نیشکر این روستا می‌فروشند و همین موضوع می‌تواند تهدیدی برای برند نیشکر این روستا باشد.

 شکرسرخ ریکنده که قابلیت تبدیل شدن به یک سوغاتی بومی برای مازندران را دارد، اگر با کیفیت واقعی معرفی نشود، به تلاشی که برای رونق کسب و کار شیرین کشت نیشکر در سال‌های اخیر شده آسیب وارد خواهد کرد. این برندسازی تا کنون برای شکر ریکنده به شکل مثبتی انجام شد. تا جایی که در بازار گرانترین قیمت برای شکرسرخ مربوط به شکرسرخ ریکنده است.

به گفته رئیس شورای اسلامی روستای ریکنده، امسال در جلسه‌ای که شورای روستا با حضور تولیدکنندگان شکرسرخ و مزرعه‌داران ریکنده برگزار کرد، قیمت مصوب برای این محصول ریکنده، 2 هزار تومان بالاتر از نرخ پارسال، یعنی کیلویی 17 هزار تومان در نظر گرفته شد. این در حالی است که در حال حاضر قیمت شکرسرخ سایر مناطق استان در بازار بین کیلویی 12 تا 15 هزار تومان و حتی کم تر در نوسان است.

«بهرام واگذاری» از افزایش سطح زیرکشت نیشکر در ریکنده طی چند سال اخیر به دلیل استقبال اهالی از تولید و مردم از خرید شکرقرمز ریکنده خبر می‌دهد و می‌گوید: «مساحت نیشکرزارهای ریکنده از حدود 33 هکتار در 4 سال اخیر، اکنون به حدود 60 هکتار رسید. خوشبختانه محصولات تولید شده روستا روی دست تولیدکنندگان نمی‌مانند و مشتری زیادی در بازار دارند. گرایش اهالی و به ویژه جوانان به فعالیت در این حوزه امیدوارکننده است. چند سال است که رفت و آمد به این روستای سبز بیشتر شد و پیرو آن، سرانه درآمد خانوارهای ریکنده افزایش یافت.»

او از مساعد بودن وضعیت کشت در سال جاری خبر می‌دهد و اظهار می‌کند: «پارسال به خاطر خشکسالی برداشت محصول از مزارع نیشکر به حدود یک پنجم رسید که همین امر سبب شد تولید کم شود. اما خوشبختانه امسال به خاطر وضعیت مساعد جوی، روستا کشت و تولید مناسبی دارد. یعنی حدود 5 برابر سال گذشته تولید خواهیم داشت.»

تغییر کشت

امروز یکی از جاذبه‌های این روستا حضور در کارگاه‌های فرآوری نیشکر و خرید محصول تازه و با کیفیت در محل تولید است. این آمد و شدها سب شده که ریکنده‌ای‌ها برای حفظ میراث اقتصادی خود آستین بالا بزنند.

دهیار روستای ریکنده می‌گوید که در چند سال اخیر برخی از مردم روستا اقدام به تغییر الگوی کشت در زمین‌های خود کرده‌اند.

«فاضل محمدی» اظهار می‌کند: «چند سال است که در شالیزارها پس از برداشت برنج، نیشکر کشت می‌شود. یا از دیگران زمین اجاره کرده، نیشکر می کارند. حتی در روستا دیده می‌شود که برخی اهالی در حیاط یا مقابل محوطه منزل‌شان مقدار اندکی نیشکر کشت کرده‌اند.»

وی به اهمیت اقتصادی نیشکر اشاره می‌کند و می‌افزاید: «نیشکر بهره‌وری اقتصادی بسیار بالایی دارد. این گیاه هیچ دورریزی ندارد. تفاله نیشکر که به آن باگاس (ساس) می‌گویند نیز از ارزش اقتصادی خوبی برخوردار است. این محصول در ریکنده یا خوراک دام می‌شود یا به عنوان یک کود مغذی مورد استفاده زمین قرار می‌گیرد. ضمن این که در صنایع سلولزی کاربرد دارد. یعنی اگر صنایع وابسته در منطقه وجود داشته باشند، تفاله نیشکر در صنعت هم کاربرد خواهد داشت.»

مدیرکل ارشاد مازندران در کارگاهی در ریکنده/دی 1397

روستای شیرین

بر اساس آمار تقریبی از 300 خانوار روستای ریکنده، 250 خانوار کارگاه سنتی دارند و 10 کارگاه نیمه صنعتی هم در حال کار هستند و هر کارگاه تا چهار نفر مستقیم و پنج نفر غیرمستقیم، اشتغال‌زایی دارد.

برخی افراد، نیشکری که مرغوب نیست را به نام محصول روستای ریکنده می‌فروشند و این باعث آسیب برای محصول این روستا است.

هرچند که نیشکر و شکرسرخ در چند نقطه دیگر مازندران هم کشت و تولید می‌شود، اما امروز ریکنده برند اصلی این محصول در شمال کشور محسوب می‌شود. همین ویژگی هم سبب شده که چندین مستند، برنامه تلویزیونی و رادیویی در این روستا تولید و پخش شود.

حتی «فرشاد فداییان» مستندساز شناخته شده و باسابقه مازندرانی که امسال در دوازدهمین جشنواره سینما حقیقت داور یکی از بخش‌ها بود، مستندی با نام «عشاق مزرعه نیشکر» را در این روستا تولید کرد.

مستندهای «شکرپج» و «کلواسر» هم در شبکه استانی و در ریکنده تولید شد. در این فصل نیشکر ریکنده در برخی برنامه های رادیو نیز پوشش رسانه ای داشته است.
ریکنده حالا به روستایی با شاخص‌های یک روستای موفق در اقتصاد مقاومتی تبدیل شده است. روستایی که روی پای خودش ایستاده و اگر حمایت شود، ممکن است سطح زیر کشت نیشکر در این روستا تا جایی که زمین‌ مناسب وجود داشته باشد افزایش یابد و اقتصاد آن شیرین‌تر شود.

*مطالب مرتبط:

ن مثل نیشکر

حکایت نی

وزیر کار در ریکنده

نیشکر ریکنده به ثبت ملی رسید

جشن ثبت ملی شدن نیشکر ریکنده برگزار شد