مازندنومه؛ سرویس سیاسی، لطف الله آجدانی: در ارزیابی از نقش و عملکرد مصدق و نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران، غالب مواضع محققان تاریخ، علوم سیاسی و اقتصاد و جامعه شناختی در باره مصدق و نهضت ملی شدن نفت در ایران را می توان به دو گروه و رویکرد اصلی موافقت و دفاع از مصدق و نهضت ملی شدن نفت و مخالفت با مصدق و نهضت ملی شدن نفت ایران تقسیم کرد.

 تامل در آثار تاکنون پدید آمده در باره مصدق و نهضت ملی شدن نفت ایران و  محدود شدن مواضع غالب پدیدآورندگان این آثار، به مخالفت یا موافقت با کلیت مواضع و عملکرد مصدق و این نهضت در قالب یک کلیت تجزیه ناپذیر ، از این واقعیت خبر می دهد که از منظر روش شناختی و معرفت شناختی تاریخی ، هنوز با یک درک عالمانه و منصفانه از شخصیت مصدق و رویداد تاریخی نهضت ملی شدن نفت در ایران فاصله داریم .

 هر شخصیت و رویداد تاریخی یک کلیت تجزیه پذیر به وجوه متکثر و متفاوت و گاه حتی متضادی است که این وجوه چندگانه را باید در منحنی آن با همه فراز و فرودهای تاریخی و همه وجوه سیاه و سفید و دستاوردها و ناکامی هایش بررسی و ارزیابی کرد. وقتی از من می خواهید و انتظار دارید تا پاسخ و ارزیابی من در باره یک شخصیت از جمله مصدق و نقش و عملکرد او در نهضت ملی شدن نفت ایران را بشنوید یا بخوانید ابتدا باید بپرسیم کدام مصدق؟! چرا؟ زیرا مصدق در آستانه ملی شدن صنعت نفت ایران با مصدق همزمان با ملی شدن صنعت نفت و مصدق بعد از ملی شدن صنعت نفت ایران، الزاما نه تنها یکی نیستند بلکه متفاوت و حتی ممکن است متضاد باشند. از این رو داوری های ما نیز ممکن است و می تواند در باره او و هر شخصیت تاریخی و یا رویداد تاریخی با توجه به منحنی فراز و فرود تاریخی و وجوه چندگانه و متفاوت و حتی متضاد آن شخصیت و رویداد تاریخی در کلیت خود، متفاوت و حتی متضاد باشد.

از این منظر ما می توانیم هم موافق مصدق و نهضت ملی شدن نفت در ایران باشیم و هم مخالف او و آن نهضت .  اما بسیار اهمیت دارد که بدانیم در کجا و چرا و با چه وجوهی از یک شخصیت یا یک رویداد  می توان و باید موافقت و در کجا و چرا و با چه وجوهی از آن شخصیت یا رویداد می توان و باید مخالفت کرد.

نمی توانم انکار کنم که غالب ارزیابی ها و تحلیل های رایج و موجود در باره شخصیت ها و رویدادهای تاریخی، از آن رو که به ضرورت بازخوانی و فهم تاریخ در چارچوب توجه به وجود وجوه چندگانه در یک کلیت واحد اما تجزیه پذیر به وجوه متکثر ،بی توجه و بی اعتنا است، به بسیاری از بدخوانی ها و بدفهمی های مطلق گرایانه و جزم اندیشانه منتج به موافقت یا مخالفت با کلیت یک شخصیت یا رویداد تاریخی در یک نگاه مطلق انگارانه انجامیده است. 

حاصل این بدخوانی و بدفهمی  آن است که در داوری های تاریخی خود به دنبال اثبات خادم بودن یک شخصیت یا خائن بودن یک شخصیت و ساختن قهرمان ها و ضد قهرمان هایی هستیم که یکسره یا سیاه مطلق و یا سفید مطلق تلقی و معرفی می شوند. این بدفهمی و بدخوانی تاریخی، یک واقعیت تلخ برآمده از عادت های ذهنی دارای دیرینگی و قدمت تاریخی ریشه دار در اسطوره ها و باورهای مذهبی و شبه مذهبی و سنتی مبتنی بر نظام فکری و باورهای دو قطبی سیاه و سفید دیدن های مطلق اندیشانه و باز تولید آن در زمان کنونی است که نه تنها در میان بسیاری از عوام، بلکه در میان  بسیاری از نخبگان جامعه حضور جدی و نیرومندانه ای دارد.

  به اعتبار واقعیت وجوه چندگانه و متضاد در نقش و عملکرد مصدق و نهضت ملی شدن نفت در ایران نه نیازی به موافقت کامل با همه وجوه این شخصیت و آن رویداد تاریخی است و نه نیازی به مخالفت کامل با همه وجوه این شخصیت و آن رویداد تاریخی.

  اگر بکوشیم تمرین فکری کنیم تا بتوانیم بیاموزیم که هرچه نزدیکتر شدن به واقعیت های تاریخی و ادراک و ارزیابی هرچه صحیح تر و عالمانه تر و منصفانه از یک شخصیت و رویداد تاریخی، مستلزم شناخت و فهم هرچند سخت اما بسیار مهم از وجوه چندگانه و متفاوت و متضاد تفکر و مواضع و عملکرد یک شخصیت و رویداد تاریخی از جمله مصدق و نهضت ملی شدن نفت در ایران است، آن گاه است که می توان با اجتناب از یک سونگری های مطلق اندیشانه ، از یک سو با پاره ای از تفکر و مواضع و عملکرد درست و پیش برنده مصدق و این نهضت موافق بود و از سوی دیگر با پاره ای از تفکر و مواضع و عملکرد نادرست  و بازدارنده مصدق و کژتابی های این نهضت مخالف.

همان گونه که مواضع موافقان مصدق و نهضت ملی شدن صنعت نفت در ایران با درجات متفاوتی در بردارنده پاره ای درست اندیشی و بعضی از غلط اندیشی ها است،  مخالفان مصدق و نهضت ملی شدن نفت در ایران نیز با درجات متفاوتی، به رغم پاره ای درست اندیشی ها، از بعضی از غلط اندیشی ها دور  نمانده است.  تلقی و پندار محققانی چون موسی غنی نژاد برای محدود کردن تفکر و رفتارهای مصدق به خاستگاه پوپولیستی و نیز محدود کردن هدف نهضت ملی کردن صنعت نفت به مدیریت آن به دست ایرانی ها و ادعای شکست خوردن این نهضت ؛ ادعا و نتیجه گیری چندان دقیق و درستی نیست.

 اشتباه غنی نژاد و هم اندیشان او  در باره محدود دانستن نهضت موسوم به ملی کردن نفت ایران به هدف مدیریت نفت ایران به دست ایرانیان، ریشه در درک نادرست از ماهیت و ابعاد گسترده و مختلف این نهضت دارد.

برخلاف پندار رایج و البته نادرست موجود در میان بسیاری از محققان ، نهضتی که مصدق آن را رهبری می کرد، محدود به ملی شدن نفت ایران نبود ؛ نهضت ملی شدن نفت در ایران ،بخشی از یک نهضت بزرگتر و با ابعاد گسترده به نام نهضت ملی ایران بود .  تلاش مصدق و مقصد نهضت ملی ایران محدود به ملی کردن نفت ایران نبود ، بلکه فراتر از آن ،رو سوی مطالبات ناسیونالیستی معطوف به اهداف ضد استبدادی و ضد امپریالیستی داشت.

وانگهی برخلاف پندار رایج، به رغم پاره ای انتقادات به مصدق و وجود پاره ای ضعف ها و ناکامی ها در نهضت ملی ایران در مفهوم عام آن و نهضت ملی شدن نفت ایران در مفهوم خاص آن؛ نمی توان  اهداف نهضت ملی ایران و جنبش ملی شدن نفت در ایران را به صرف سقوط دولت مصدق، شکست خورده تلقی کرد.

این ادعای منتقدین مصدق و سیاست های او برای ملی کردن نفت ایران که اگر اقدام برای ملی شدن نفت در ایران شکست نخورد پس چرا مصدق مجبور و نیازمند به طرح و پیگیری تز اقتصاد غیر نفتی گردید، تفسیر همه جانبه نگری را ارائه نمی کند. درست است که تفکر و هدف مصدق برای این که همه امور نفت ایران باید تحت مدیریت و اداره ایران درآید ،  از یک سو به سبب پاره ای مشاوره های غلط مشاوران مصدق و نیز پاره ای تصمیم گیری های غلط او در مذاکرات بین المللی و از سوی دیگر در نتیجه آماده نبودن شرایط مناسب در آن روزگار و نیز فقدان ساز و کارهای مناسب برای چنین اقدامی ،  تا حدود زیادی ناکام ماند، اما ملی کردن نفت ایران و تحقق هدف خلع ید از انگلستان در حوزه نفت ایران و انحلال شرکت نفت ایران و انگلیس و تاسیس شرکت ملی نفت ایران ، که از واقعیت پایان بخشیدن به تداوم سلطه جهانی و به ویژه بریتانیا بر صنعت نفت ایران خبر می داد؛ در واقع گامی استقلال طلبانه و رو به جلو در راستای منافع ملی ایران و ایرانیان و متضمن ضربات سنگین و آسیب جدی به منافع نامشروع قدرت های سلطه گر خارحی به ویژه انگلستان و آمریکا بود ، که اگر نبود، انگلستان و آمریکا مجبور و نیازمند به طراحی و اجرای کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ علیه مصدق و برانداختن او نبودند.!

این قول رایج و مشهور منتقدین مصدق  که او نفت را ملی نکرد بلکه در واقع نفت را دولتی کرد نیز گرچه با مفهومی که امروزه از ملی کردن نفت به عنوان واگذاری آن به بخش خصوصی و غیر دولتی داریم درست است؛ اما این نتیجه گیری که این اقدام مصدق را مغایر منافع ملی ایران بدانیم ، به ویژه در بستر شرایط و ظرف زمانی مصدق ، نادرست است.

منتقدان مصدق در ادعای هرچند درست دولتی کردن نفت ایران از سوی مصدق  اما به این پرسش پاسخ درستی نداده اند که مصدق می بایست نفت ایران را به کدام بخش خصوصی ایرانی در آن روزگار واگذار می کرد که نکرد ؟ آیا در اقتصاد ایران آن روزگار اصلا چنین بخش خصوصی که قادر به سرمایه گذاری و دارای دانش و تکنولوژی و امکانات و تجهیزات لازم و کافی برای برعهده گرفتن مدیریت نفت ایران از تولید تا بازاریابی بین المللی و حمل و نقل و توزیع در سطح جهانی باشد وجود داشت ؟! لذا می توان با همایون کاتوزیان هم عقیده بود که منظور مصدق از ملی کردن نفت در آن روزگار ، خارج کردن  مالکیت و منافع آن از اراده و انحصار قدرت های خارجی به ویژه انگلستان و در آوردن آن به مالکیت ایران و عموم ملت ایران با نظارت دولت بود. اتفاقی که در مقایسه با انحصار پیشین انگلستان در تسلط بر حوزه نفتی ایران، گامی استقلال طلبانه و منطبق با منافع ملی ایران و ایرانیان بود.

تاکید می کنم به همان اندازه که پاره ای از تفکر و مواضع و عملکرد مصدق خالی از اشتباه و بی نیاز از نقد نیست، نقد موجود و رایج در میان منتقدان مصدق نیز با درجات متفاوتی درخور نقد و بازنگری محققانه و به دور از افراط و تفریط است.