مازندنومه؛ سرویس فرهنگی و هنری، احمد باوند سوادکوهی، مدیر بنیاد پژوهش های فرهنگ و تاریخ سوادکوه: پژوهشگر محترم جناب درویشعلی کولائیان مقاله ای را در سایت مازندنومه انتشار داده اند با عنوان تنگۀ کولا کجاست؟/ «اسپهبد خورشید» نامی بی سبب برای غار خطیرکوه. نقد زیر را به بهانه پاسخ به ان مقاله نوشته ام.

جناب کولاییان را ندیده ام ولی آثار وزین شان را در باب مازندرانی و سانسکریت و... خوانده ام و می‌دانم که در واژه شناسی دستی قوی دارند.

نامبرده مقاله مذکور را در رد مقاله جناب توفیق در نشریه باستان شناسی با عنوان « دربند کولا آوردگاه راهبردی اسپهبدان تبرستان در برابر اعراب» آوردند.

هر دو مقاله را خواندم. ضمن ارادت به هر دو عزیز باید خاطر نشان شوم مشکل تاریخ ما به ویژه در تاریخ محلی این است که عزیزانی که در این باره تخصص ندارند، خود را وارد این جرگه می کنند و بدجور در وحل (گل ولای) می مانند.

 تاریخ ما به ویژه تاریخ محلی گوشه های پنهان و تاریک زیادی دارد که یک تاریخدان باید آن را واکاوی کند و بدون جانبداری، فقط نظر خود را بگوید و قضاوت را به خواننده بسپارد.

 نکته دوم اینکه این دو عزیز باید توجه داشته باشند که در علوم انسانی هرگز نباید با قطعیت صحبت کرد؛ به ویژه در تاریخ.

نکته سوم اینکه در نقد نباید اخلاق را ببازیم. هر دو عزیز زحمت کشیدید و مطالبی تهیه و یکدیگر را رد کردید و خواننده دقیق جز تاسف چیز دیگری ندارد بگوید.

چهارم آوردن نام جعلی بدون ارائه سند در رد آن توهین به شعور مردم بومی و علاقه مندان به تاریخ است. این نکته به ذهن متبادر می شود که نکند جناب کولاییان این غار را ندیده باشد!

نگارنده را قصد آن نیست که در این مقال در باب دربندکولا سخن رانَد اما قصدم این است که در توان خود ثابت کنم که این غار می¬تواند غارِ طاق باشد که بعد از اینکه اسپهبد خورشید زن و فرزندان خود را در آن پناه داد به غار اسپهبد خورشید معروف شد.

اما اینکه دربند کولا کجاست؟ و جناب توفیق آن را تنگۀ دوآب می داند، جای بسی شگفتی است و شگفت انگیزتر اینکه به دیدگاه جناب کولائیان اسپهبد خورشید نامی جعلی بر غار تنگۀ خطیرکوه هست!

می دانیم که هر جا آب باشد و رود، می‌توان رد پای تمدن و مدنیت را یافت. این دو منطقه کولا که جناب کولاییان منتسب به آن آب و خاک هست، دارای سابقه درخشان تاریخی است به دلیل نزدیکی به ساری و قرار گرفتن بر سر راه فریم. اما اینکه این منطقه طاقی داشت که بتوان 500 نفر در آن پنهان شوند و... جای تحقیق دارد و این که بگوییم در مسیل بود و آب چهرۀ منطقه را جابجا کرد در پژوهش تاریخی جایگاهی ندارد.

 نکته دیگر این که هر دو محقق بر طبل خود می‌کوبند و خود را وامدار ابن اسفندیار می‌دانند. اما باید بپذیریم ابن اسفندیار با ماجرای غار اسپهبد خورشید بیش از 400 سال فاصله دارد.

منبع نزدیکتر ان جریر طبری است که به حمله اعراب اشاره دارد و کمی از ماجرا. باید بپذیریم ابن اسفدیار که در واقع پدر تاریخ نگاری تبرستان هست، پژوهشگر میدانی نبود. ایشان در کتابخانه‌ای در بخارا و بلخ ایام گذراند و حاصل پژوهش‌ها و خوانده های خود را در حوزۀ تاریخ آن هم برای خاندان باوند به نگارش درآورد. و اینکه کولا را نام می‌برد احتمالاً کولا را ندیده و ... تاریخ نگاران بعدی مرعشی و... هم در واقع کپی برابر اصل از ابن اسفندیار هستند.

در باب غار اسپهبد خورشید که به زبان بومیان به لاپ کمر معروف است، باید خدمت جناب کولاییان عرض کنم که بومیان این منطقه این غار را به نام اسپهبد خورشید می‌شناسند. الان 6 سال است که به اتفاق دوستم جناب امیدی مشغول ساخت مستند فریاد سکوت غار اسپهبد خورشید هستیم و از بیشتر بومیان منطقه مصاحبه گرفتیم. همگی به اتفاق نخست گفتند غار اسپهبد خورشید و بعد نام محلی آن را لاپ کمر بیان داشتند.

چند دلیل که ثابت می‌شود این غار لاپ کمر بعدها معروف شد به غار اسپهبد خورشید:

1-وجود سکه‌های اسپهبد خورشید در غار و پای غار که بومیان از حدود 70 سال پیش تا کنون به آن دست یافتند. یک سکه از اسپهبد خورشید که از پای غار به دست آمده، نزد نگارنده موجود است.

2-این منطقه تا قبل از اصلاحات ارضی، چراگاه رمۀ خورشیدی‌های پاچی-میانا بود. (دکتر علی رمضانی اسنادی در این باب دارند).

3-ابن اسفندیار آورده است بعد از تسخیر غار در قرون چهارم زنی به نام عایشه در این غار سکونت داشت و راهزنی می کرد. حال محققان آمدند واژۀ کرکیل دز را گرگیل دژ خواندند و آن را ترکی و عربی و... دانستند و به معنی راهزنی و ... تعبیر کرده‌اند.

4- تمام بومیان به اتفاق هم نظرند که اسپهبد خورشید آخرین پادشاه خاندان گیل گاو باره زن و فرزند و نزدیکان خود را در این غار گذاشت و خود برای تجهیز سپاه به دیلمان شد و....

5-بومیان چشمه ای را نام می برند بنام «تِتِه» در بالادست روستای کرمان و زیر قله «عباس‌علی» که آب از آنجا وارد غار می‌شد. (در این باب باید کاوش باستان‌شناسی صورت گیرد) نگارنده چشمه تته و چشمه‌های هفت نو، سه پِلِک و بندبن که در بالادست منطقه آیش کرمان (کرمون) قرار دارند را دیدم. از لحاظ مکانیکی به دلیل ارتفاع 2300 منطقه آب راحت تر می توانست به غار برسد اما با توجه به شیب 90 درجه صخره‌های غار اسپهبد خورشید ورود آب به داخل غار امکان پذیر نیست، مگر اینکه آب را پشت غار رها کنند و از آبریز آن استفاده کنند. با توجه به آب انبارهایی که سمت شرقی غارتعبیه کردند این احتمال بیشتر به واقعیت نزدیک است. همه این موارد نیاز به کاوش باستان شناسی دارد.

6- فرض بر اینکه اعتماد السلطنه در باب پناهگاه فرزندان اسپهبد خورشید و غار اشتباه کرد. آیا استاد منوچهر ستوده، افضل الملک، اسماعیل مهجوری، اردشیر برزگر، چنگیز شیخلی، دیوید بیلوار ایران شناس دانشگاه کمبریج، پروفسور آریا پارت شروین باوند، استاد نوربخش رحیم زاده و...  هم اشتباه کردند؟

7-در سفرنامه مازندران و وقایع مشروطه افضل الملک آمده : «مالیات سوادکوه را طایفه ای جمع آوری می کنند و به دیوان می دهند بنام باجگیران ( افضل الملک:38). امروز در تنگۀ دوآب در مسیر تلاقی دو رود کبیر و عباس آباد آثار قلعه‌ای برجای مانده است که به باج گیران معروف هست.   

سخن پایانی اینکه: این مقاله کوتاه به درخواست دوست نازنین جناب صادقی مدیر سایت مازندنومه تنظیم شد و به دلیل ضیق وقت، فرصت جواب دادن به مقاله جناب توفیق نبود.

 از طرف دیگر نگارنده به نظریات جناب توفیق که دربند کولا را منطقه تنگه دوآب و خطیرکوه می داند مخالف است و قابل دفاع نمی داند. اینکه اینجا رود سولا داریم و این می‌تواند با کولا در یک راستا باشد حرف علمی نیست.

نگارنده در این روزها به منبعی دست یافت که آن چرا که تاریخ نگاران در باب چگونگی سقوط طاق و غار اسپهبد خورشید وجه تسمیه سوادکوه و... بیان داشتند به شکلی دیگر روایت می‌کند و بسیار نزدیکتر به واقعیت است. در این باب مقاله‌ای در دست تدوین است که به زودی منتشر خواهد شد. 

سکه اسپهبد خورشید

نوعی مهره یا سنگ کتلوم برای نخ ریسی

تیر چهار شعله محل کشف ورودی سمت غربی غار مسیر تیرکش

مطالب مرتبط:

«اسپهبد خورشید» نامی بی‌سبب برای غار خطیرکوه

تخیل با پژوهش علمی فرق دارد!

تخیل با پ