مازندنومه؛ سرویس محیط زیست و گردشگری، کلثوم فلاحی: عصر سه‌شنبه نشستی با حضور چند کارشناس و متخصص، در مورد پروژه انتقال آب خزر به سمنان برگزار شد. در این کنفرانس مطبوعاتی چند استاد دانشگاه و پژوهشگر در رابطه با پیامدهای منفی انتقال آب خزر به فلات مرکزی (سمنان) اظهارنظر کردند.

این پروژه پرسروصدا حداقل در دولت قبلی و کنونی پیگیری، اما در استان‌های شمالی با مخالفت های شدیدی مواجه شده است. حتی سال گذشته سبب برکناری معاون محیط زیست  دریایی سازمان محیط زیست کشور شد. اظهارات حاضران نشست در ادامه آمده است.

*دکتر محمود شارع‌پور، جامعه شناس و عضو هیات علمی دانشگاه مازندران

پروژه انتقال آب دریای خزر از اواخر دهه ۸۰ مطرح شد و در سال‌های اخیر کش و قوس‌های فراوان داشت و در چندین مرحله، ادعا شد  مطالعات  این پروژه صورت گرفته است.

سمن‌های زیست محیطی زودتر از خیلی نهادها و از اوایل دهه ۹۰ نسبت به این مساله نگران بودند و واکنش نشان دادند.  

ادعایی وجود دارد مبنی بر اینکه چون دچار کمبود آب در کویر سمنان هستیم، آب مورد نیاز این استان از طریق دریا  تامین شود،  

در سال‌های مختلف ادعاهای متناقضی درباره مصرف این آب مطرح شده،. در ابتدا عنوان کردند که این انتقال آب صرفا برای توسعه معدن است. وقتی مخالفت‌ها اوج گرفت اعلام کردند که جهت استفاده از آب شرب است. آخرین ادعا این است که  این نیاز ابی برای بخش شرب و صنعت است.

بر اساس این طرح، قرار است سالانه ۲۰۰ میلیون مترمکعب از آب دریای خزر به سمنان منتقل شود که ۵۰ میلیون مترمکعب برای شرب و مابقی برای صنعت است.

این موضوع پیچیدگی و ابعاد گوناگون دارد. بعد از جنگ جهانی دوم در دنیا، طرح‌های انتقال آب وجود داشت و پس از  جنگ جهانی دوم، بعضی کشورها این پروژه را شروع کردند اما اعلب، انتقال آب شیرین بود نه آب شور.

از سال ۱۹۶۰ بیش از ۴۰۰ پروژه انتقال آب در سراسر دنیا اجرا شده و پیامدهایی داشته است، به همین خاطر این طرح‌ها در دنیا سیر نزولی داشت و در دنیا به این نتیجه مهم رسیدند که پروژه انتقال آب بین حوضه ای یک جراحی خطرناکی است و پیامدهای اجتماعی و زیست محیطی فراوانی دارد و پیامدهای اجتماعی در مبدا و مقصد و پیچیدگی اقتصادی از جمله این آسیب ها است.

در کشور ما به شکل شتاب زده، به این کار خطرناک و پر هزینه انتقال آب بین حوضه ای، روی آوردیم در حالی که اگر هیچ راهی نداریم باید به این کار تن دهیم، اما در کشور ما به عنوان گزینه‌ای است که خیلی زود به آن رسیدند بدون اینکه راه‌هایی دیگری را انتخاب کنند که تنش‌های کمتری دارد.

نگرانی‌ها درباره انتقال آب دریای خزر، دلیلی بر بی تفاوتی مخالفان نسبت به مشکل مردم سمنان نیست و باید مشکل کم آبی در هر نقطه از کشور حل شود اما باید دید آیا این نیاز آبی مطرح شده، واقعا برخاسته از نیاز مردم است یا به خاطر منافع گروه‌های خاص.
 
در اینجا مفهوم اقتصاد سیاسی مطرح است، تا یک ماه اخیر هیچ گزارش مکتوبی درباره طرح انتقال آب خزر نداشتیم، به تازگی گزارش ۸۰۰ صفحه‌ای در اختیار ما قرار داده‌اند. هزینه اجرای پروژه ۲.۵ میلیارد دلار است که با نرخ ارز در شرایط کنونی حدود ۲۰تا ۳۰ هزار میلیارد تومان است، این در حالی است که کل بودجه عمرانی کشور در سال کمتر از این عدد است. مجریان طرح ادعا می‌کنند نگران هزینه پروژه نباشید چراکه بخش خصوصی آن را تامین می کند، اما سوال این است کدام بخش خصوصی و کدام سرمایه گذار در شرایط فعلی برای این پروژه ۳۰ هزار میلیارد تومان هزینه می‌کند؟ با این رقم می‌دانید چه کارهای بزرگی می‌توان برای مردم سمنان انجام داد؟

تجربه پروژه های قبلی ثابت کرده به محض شروع پروژه، هزینه آن وارد لایحه بودجه عمومی می‌شود و بار تامین آن بر دوش مردم قرار داده می شود. محتمل است که پس از انتقال آب، لجام گسیختگی عجیبی در سمنان اتفاق افتد، مانند مسایلی که در اصفهان رخ داد، به خاطر کارخانه‌هایی که با لابی های فراوان در اصفهان ایجاد کردند این شهر نابود شد، اکنون سرطان به یک بیمار عادی در اصفهان تبدیل شده است.

یزد در شاخص‌های اجتماعی بهترین استان بود ولی بعد از اجرای پروژه های انتقال آب، سرقت خودکشی، طلاق و دیگر  مشکلات اجتماعی در این شهر افزایش یافت.

انتقال آب، مهاجرت پذیری زیادی در مقصد دارد که بافت اجتماعی را تغییر می‌دهد، تعداد جمعیت مرد نسبت به زن در شهر تغییر می‌یابد و شهر تبدیل به خوابگاه می‌شود، مهاجر پذیری شدید سبب خواهد شد تا همان اتفاق عسلویه برای سمنان هم تکرار شود.
 
احتمال زیاد وجود دارد که با اجرای طرح انتقال آب، زمینه بروز کشمکش اجتماعی بین مبدا و مقصد فراهم شود. این سناریویی است که در سایر نقاط کشور بدنبال انتقال آب بین حوضه ای رخ داده است. به عنوان افرادی که دغدغه انسجام اجتماعی داریم نباید نسبت به این احتمالات بی تفاوت باشیم.
 
سوال این است چرا می‌خواهیم چرخ را دوباره اختراع کنیم؟ یونسکو شرایطی برای انتقال آب بین حوضه ای دارد، از جمله اینکه آیا واقعا مقصد، کمبود اساسی و واقعی دارد؟  

بر اساس ادعای مجریان طرح، نیاز آبی سمنان ۶۲ میلیون متر مکعب است و اکنون ۴۰ میلیون متر مکعب، آب دارد. در افق طرح در سال ۱۴۲۵  پیش بینی کرده‌اند نیاز آبی سمنان به ۸۵ میلیون مترمکعب می رسد، ولی این میزان آب برای جمعیت ۱.۵ میلیون نفره است، چرا می‌خواهند در یک استان کم آب سیاست مهاجر پذیری را رواج دهند؟  

بر اساس ادعای مجری طرح، نیاز  آبی صنعت در سمنان  ۱۰۵ میلیون مترمکعب است که در افق طرح به به ۳۶۹ میلیون مترمکعب می رسد، این در حالی است که نیاز آبی صنعت در اصفهان ۱۷۰ میلیون، در تهران ۱۱۰ و در کرمان ۷۰ میلیون متر مکعب است، این گزارش اعتراف می‌کند که می خواهند صنایع را در استان سمنان در حد ۳۰۰ درصد افزایش دهند و خواب‌های بزرگی برای توسعه صنعتی و رشد جمعیتی این استان دیده‌اند. حال سوال این است که چرا با جابه‌جایی مصارف، نیاز آبی را تامین نمی‌کنند و دنبال حل مشکل نیستند.
 
از دیگر شرایط یونسکو این است که در طرح انتقال آب، نباید مبدا مشکلی نداشته باشد در حالی که در مازندران مشکل کم آبی داریم، ۴۵ روستا و شهر میاندورود با جمعیت۶۰ هزار نفره مشکل آب دارند. در مجاورت این روستاهای کم آب و یک شهر دچار تنش آبی، می‌خواهند آب را منتقل کنند. چطور ممکن است؟  

 شرط سوم یونسکو این است که مزایا و منافع طرح باید بین ۲ نقطه مبدا و مقصد، منصفانه تقسیم شود، چیزی که در این گزارش توجه زیادی به آن نشده است.
 
از دیگر مولفه‌های یونسکو، مشارکتی و شفاف بودن طرح انتقال آب است در حالی که در این پروژه اصلا این ۲ مورد رعایت نشده است. بر اساس قانون دسترسی آزاد به اطلاعات، حق همه مردم است این گزارش را ببینند تا زمانی که پروژه در تاریکی پیش رود مشکلات بسیاری دارد.

جالب اینجاست که اتاق فکر استان سمنان که متشکل از افراد متخصص و دلسوز از استان سمنان است به این نتیجه رسیده که مشکل آب را باید در درون این استان حل کنند. به هر صورت ابهامات زیادی درباره طرح داریم که این گزارش ۸۰۰ صفحه‌ای  پاسخی به آنها نداده است.

یکی از مشکلات این است که تاکنون موافقان و مخالفان این طرح، هر یک به تنهایی در جلسات و نشست‌ها نظرات خود را بیان کرده‌اند. بهتر است مخالفان و موافقان، در یک مکان علمی بی طرف دور هم جمع شوند و در نشست‌های مشترک، به بیان نقطه نظرات خود بپردازند.

*عطااءالله کاویان، عضو هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی ساری و نائب رییس انجمن آبخیزداری ایران

از آسیب‌های مبدا در طرح انتقال آب، شور شدن آب و آسیب به موجودات زنده است. در اکوسیستم دریای خزز چرخه غذایی داریم که از پلنگتون‌ها شروع شده و به فوک خزری می رسد که فوک خزری به شدت در معرض انقراض است.

موجودات آبزی با استاندارد آب لب شور در خزر زندگی می‌کنند، چهار برابر شور شدن آب دریا، به این موجودات آسیب می‌زند.

منطقه‌ای که قرار است دستگاه‌های آب شیرین کن مستقر شوند در مجاورت بندر امیرآباد و نیروگاه نکا است که اینها هم خساراتی به دریا دارند و اثرات تجمعی است که اثرات منفی اینها تساعدی افزایش می‌یابد و منطقه ظرفیت این میزان تجمعات اکولوژیکی ندارد.

بیش از صد گونه ماهی در خزر شناسایی شده که در فضای آبی لب شور توان زندگی دارند.

مسیر انتقال آب، ۴۰ کیلومتر از مسیر جنگلی و از جنگل‌های جلگه‌ای است که به شدت در حال تخریب هستند. تنها جنگل‌های جلگه‌ای در کنار امام‌زاده‌ها و قبرستان‌ها باقی مانده است که با این طرح، در معرض خطر هستند.

در میان بند، گونه های ارزشمند داریم و در بالا دست هم گونه‌های گیاهی در حال انقراض است که با اجرای این طرح، وضعیت بدتری اتفاق می‌افتد.

اگرچه خط انتقال آب خزر، در کنار خط انتقال نفت دیده شده اما در بسیاری از نقاط، خط لوله نفت با پوشش گیاهی، پوشیده شده و  قابل دسترسی نیست و بخش زیادی از پوشش جنگلی باید تخریب شود تا راه دسترسی ایجاد کنند.

فرسایش خاک بحث دیگری است که در اجرای این طرح مطرح می‌شود. این پروژه با تخریب و فرسایش خاک همراه است،

اراضی شالیزاری و مرکبات سر راه قرار دارد که مساله مالکیت مطرح است و تبعات اجتماعی زیادی دارد، ۷۰ کیلومتر از مسیر انتقال هم از مراتع عبور می‌کند،

مراتع کوهستانی مرتفع، امروز خدمات بسیاری می دهند از تولید علوفه و گوشت گرفته تا حفظ آب و خاک. ضمن اینکه این مراتع از گونه های دارویی و صنعتی پوشیده شده که اقتصاد مردم این مناطق وابسته به آن است. همچنین مراتع ما، مناطق گردشگری با چشم انداز زیبا هستند.

در اجرای این طرح، بخش هایی از مسیر رودخانه و آبراه ها باید مسدود شود تا لوله گذاری انجام شود که این هم آسیب دیگری است.

افزایش مهیایی آب هم مخاطراتی برای مقصد دارد. این مناطق خود را با منابع آبی در دسترس سازگار کردند اما وقتی آب بیشتری تامین شود به هر شکل بخواهند استفاده کنند.

با این همه هزینه شیرین سازی و انتقال و  مشکلات زیست محیطی، در نهایت آب را به جایی ببریم که سالانه ۳تا ۵ هزار میلی متر پنانسیل تبخیر دارد، این مساله اصلا توجیه ندارد.

قیمت آبی که در مقصد ارائه می‌شود هم معضل دیگری است. آبی که در صنعت استفاده می‌شود چه قیمتی دارد و محصولات تولیدی چه قیمتی؛  شاید قیمت آب به بیش از ۱۰ برابر یعنی ۷تا ۹ هزار تومان افزایش یابد، این صنعتکار چه محصولی می‌خواهد تولید کند که توجیه اقتصادی  داشته باشد.

۱۴ روش پیشنهاد دادیم تا مشکل آبی سمنان درون همان استان حل شود. استانی که بیش از هزار رشته قنات از کار افتاده دارد. در صورتی که کتاب استخراج آب پنهانی ۳۰۰ سال قبل نوشته شده است. احیای این قنات ها و استفاده از آب سطحی و انتقال آن به اعماق زمین و استفاده از آب‌های زیر زمینی، از پیشنهادهایی است که برای رفع مشکل آب سمنان داریم. ضمن اینکه مدیریت منابع آب موجود هم از دیگر راه‌های کاهش مشکل است.

راندمان آبیاری در سمنان ۳۵تا ۴۰ درصد است یعنی حدود ۶۰ درصد منابع آبی کشاورزی الان در سمنان هدر می‌رود، با روش‌های نوین آبیاری، راندمان آبیاری را افزایش دهند تا مشکل کم آبی را کاهش دهند.

*عزیر عابسی، استاد دانشگاه نوشیروانی

در طرح انتقال آب دریای خزر، قرار است ۱۴  مترمکعب بر ثانیه آب برداشته شود. ۷ مترمکعب شیرین شده و ۷مترمکعب که ۲ برابر شور شده به دریا برگردد.
۲ خط لوله به قطر ۱۴۰۰ میلی متر در کنار خط موجود انتقال نفت نکا تعبیه شده و در ۸ مرحله از ارتفاع منفی ۲۶ تا ۲۳۱۲ متر، آب پمپاژ کند و به سمنان منتقل شود.
بنا دارند آب شیرین کن را در ساحل گهرباران بسازند که تخریب محیط زیست و دریا را در پی دارد.

تاکنون هیچ گزارشی از وزارت نیرو، مبنی بر تخصیص آب به استان سمنان، به محیط زیست تحویل داده نشده  که نیاز آبی در سمنان وجود دارد و از جایی تامین نشده است،

اگر چنین نیازی در سمنان وجود دارد برای کل کشور از خزر آب ببرند چرا که در نقاط بسیاری مشکل کم آبی داریم اما چرا فقط سمنان را می‌بینند. چه نیاز واجبی وجود دارد که ما را به این جراحی بزرگ محیط زیستی وادار کند.

برخی معتقدند ممکن است با اجزای این طرح، خزر خشک شود اگرچه که مطالعات ما نشان می‌ دهد خزر خشک‌ نمی‌شود اما از منظر اکوسیستم، آسیب می‌بیند.

هیچ مطالعه جامعی نه از ایران و نه دیگر کشورها گفته نشده چه میزان برداشتی از خزر انجام  می‌شود و هیچ برنامه مدونی در این زمینه وجود ندارد که حجم برداشت آب از خزر چه اندازه است.

در طرح انتقال آب خزر عنوان شده از ۳.۲ کیلومتری از عمق ۱۰ متری آب برداشت شود. آب شیرین کن چون آب را شورتر تحویل می‌دهد آب شور سنگین است کف می‌افتد و مثل لحاف نمکی  روی دریا می‌شود. طرح فعلی نگرانی بسیاری دارد و برای خزز خسارت بار است. این نگرانی به شکل جدی وجود دارد اگر آب شیرین کن شروع به کار کند موجودات کف زی به دلیل شوری زیاد بمیرند و منطقه بوی تعفن بگیرد

نسبت به محیط زیست پذیرنده نگرانی بزرگ داریم. در اجرای این طرح برای دریای بسته باید مطالعات بیشتری انجام شود تاسیسات پیش‌بینی شده بسیار ساده انگارانه طراحی شده و خسارت‌های فراوانی دارد.

*داریوش عبادی، فعال زیست محیطی و عضو شورای هماهنگی شبکه تشکل های محیط زیست مازندران

در طرح انتقال آب، در حوزه زیست محیط بحث جدی و روشنی داریم که آیا اکوسیستم خزر با مشکل مواجه نمی‌شود؟ البته با مشکلاتی مواجه است.

اجرای این طرح، مسائل و پیامدهای اجتماعی برای کشور دارد و در مطالعه اثرات زیست محیطی، به بسیاری سوالات پاسخ داده نشد.

از مجریان و طراحان تقاضا داریم به سوالات ما پاسخ دهند. نگاه ما منطقه‌ای و قومی نیست و نگاه ملی داریم و اگر این پروژه می‌خواهد اجرا شود به تمام مسائل زیست محیطی و اجتماعی توجه شود و اگر پیامد منفی دارد اجرا نشود.