مازندنومه؛ سرویس محیط زیست و گردشگری، محمد عظیمی، مدیر انجمن دوستداران میراث فرهنگی هوتو و نماینده انجمن های دوستداران میراث فرهنگی استان مازندران: روستای کوسان (که امروزه به اشتباه کوهستان خوانده می شود) یکی از کهن ترین روستاهای تاریخی شمال ایران است که همچنان در بافت کهن خود می زید و به علت آثار فراوان نیاکانی، جایگاه ارزشمندی در تاریخ مازندران و آثار ملی دارد.

 ابن اسفندیار، مورخ بزرگ تبری می نویسد: «به کوسان آتشکده (ای) را که جدّ او کیوس بنیاد نهاد».

همچنین در کتاب تاریخ مازندران اثر شیخعلی گیلانی آمده است که: «در عهد سلطنت ساسانیه دیار طبرستان و مازندران را گماشته های‌شان می نشسته اند.

 قبادبن فیروزبن هرمزدبن ... شاپوربن اردشیربن بابکان که پدر انوشیروان است، ولایت طبرستان و مازندران را به پسر خود کیوس داد. وی قریب به پنجاه هزار مازندرانی رهی داشت و آتشکده ای ساخته موسوم به اسم او «کوسان» می گویند.»

قدمت و آثاری برجسته ای که تاکنون به دست آمده موجب شد تا پنج اثر از این روستا در فهرست آثار ملی به ثبت برسد.

در سال 1346 بقعه میرکمال الدین، تپّه کش و گَتِه تپّه کَش و در سال 1380 آتشکده کوسان و قلعه شاه نشین آسیابسر در فهرست آثار ملی قرار داده شد.

متاسفانه حفاری های غیرمجاز توسط غارتگران آثار فرهنگی و بی توجهی مسئولان مربوط موجب شد تا این آثار ارزشمند، دچار تخریب شده و مواد فرهنگی موجود در این محوطه ها به اشکال مختلف نابود شود.

 آسیب های جبران ناپذیر ناشی از نبودحفاظت شایسته  در قلعه شاه نشین و تخریب محوطه آتشکده کوسان در سالهای اخیر و کندی کاوش های باستان شناسی از دلایل اصلی تخریب آثار تاریخی است.

آتشکده کوسان که در بخش مرتقع جنوبی روستا واقع  و در منطقه به نام محوطه معصومی نامبردار است، اخیراً توسط مالکان زمین با بولدوزر تسطیح و مواد فرهنگی فراوانی در اثر این اقدام، مخدوش و تخریب شد.

متاسفانه غفلت مسئولان مربوط که باید مجوز هر گونه خاکبرداری و تسطیح را با استعلام از سازمان میراث فرهنگی به انجام برسانند و نبود نظارت یگان حافظت از آثار تاریخی موجب خسارت جدی به این محوطه شد.

در جهت ارزیابی آسیب های وارده ، گمانه زنی و کاوش اضطراری با مجوز پژوهشکده باستان شناسی آغاز شد تا پس از ثبت 16 ساله این اثر ملی، عرصه و حریم این محوطه مشخص شود. در این کاوش، آثاری از دوره اسلامی و بقایای گورستانی متعلق به هزاره اول (3000 ساله) کشف شد.

 هرچند که بخشی از استخوان های انسانی، قطعات سفالی و اشیای تاریخی توسط تیغه های بولدوزر مخدوش شد، اما کشف دیواره ها، طاق های آجری و سفالینه های قرن چهارم و پنجم هجری قمری (از 1100 تا 900 سال پیش) در لایه های زیرین این محوطه نشان می دهد که زندگی از عصر ساسانیان تاکنون در این محوطه جریان داشته و اطلاعات مختلف تاریخی را می توان در کاوش های بزرگ بعدی به دست آورد.

تاکنون بیشتر آثار باستان شناسی مکشوفه در شرق مازندران مربوط به پیش از تاریخ بوده و نشانه های دوره اسلامی بیشتر مربوط به دوره صفوی است.
 
ضرورت دارد تا با مراقبت و کاوش در این محوطه که از عصر ساسانی تا امروز به عنوان مکان سکونتگاهی مورد توجه بوده، نسبت به شناسایی آثار دوره های مختلف تاریخی اقدامی فوری و ضروری انجام شود.

 در این محوطه علاوه بر تخریب ناشی از تسطیح، نشانه هایی از حفاری غیرمجاز وجود دارد که ضرورت نگاهبانی یگان حفاظت از میراث فرهنگی را دوچندان می کند تا این بخش بزرگ تاریخی با اقدام سریع پژوهشکده باستان شناسی کشور، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان و پیگیری استاندار محترم و مسئولان شهرستان بهشهر کاوش و حفاظت شود.