اگرچه برپايه تحقيقات انجام شده، فعاليت دماوند از 400هزار سال پيش آغاز شده و اين آتشفشان در بازه زماني مابين 4 تا 7 هزار سال پيش فعال بوده است، اما احتمال فعاليت مجدد آن، هر چند بسيار اندك باشد، مي‌تواند ساكنان دامنه اين عظمت خاموش را به هراس بيفكند.

***

مسلما در اينکه دماوند يک کوه آتشفشاني است هيچ گونه شک و شبهه‌اي وجود ندارد. کارشناسان از مخروط بسيار جوان و زيباي دماوند بعنوان يکي از بارزترين نشانه‌هاي کوه‌هاي آتشفشاني نام مي‌برند. اما آيا احتمال فعاليت مجدد اين قله زيبا وجود دارد؟

مهندس بلورچي رئيس گروه زمين شناسي مهندسي سازمان زمين شناسي اين سوال را اينگونه پاسخ مي‌دهد: «دماوند در گروه کوه‌هاي بسيار جوان قرار دارد که تا حدود 7 هزار سال پيش فعال بوده است و حتي برخي معتقدند اين فعاليت تا 4 هزار سال پيش ادامه داشته است. حال اگر بعضي‌ها  دماوندجوان را مرده تلقي مي‌کنند و عقيده دارند که دماوند به کلي خاموش و بي خطر است، به خودشان مربوط است چون از منظر علمي ‌ميان يک آتشفشان خاموش و يک آتشفشان خفته تفاوت وجود دارد. هرچند ما تحقيقات کاملي در مورد دماوند انجام نداده‌ايم و به طور قطعي نمي‌دانيم که اصلا مواد مذاب در زير اين کوه وجود دارد يانه و اگر هست در چه عمقي است و متحرک است يانه؟ اما بايد يادمان باشد دماوند خفته است نه خاموش و احتمالا در عمق 10 تا 12 کيلومتري آن ماگما وجود دارد.»

اگر فوران کند

به گفته بلورچي، هرچند با اطلاعات موجود ما کسي نمي‌تواند زمان فعاليت دماوند را پيش‌بيني کند، اما طبق تعريف، دماوند در رده آتشفشان‌هاي انفجاري قرار دارد و ممکن است در اثر فوران نيمي از قله خود را از دست بدهد و لرزش بسيار شديد ايجاد کند که در نتيجه اين پديده‌ها مي‌توانند براي مردم ساکن در منطقه نگران‌کننده باشند.

فراموش نکنيم که اين قله 5671 متري که به لحاظ جغرافيايي در استان مازندران قرار دارد و نزديک‌ترين شهر به آن لاريجان است، از تهران فقط 66 کيلومتر فاصله دارد و همين نزديکي به تهران که بخش اعظم امکانات و جمعيت کشور را در خود جاي داده است، ريسک خطر احتمالي آتشفشان دماوند را بالا مي‌برد.

با اين اوصاف شايد مهم‌ترين سوال اين باشد که آيا اصولا آتشفشاني قابل پيش بيني است و مي‌توان براي رويارويي با آن آماده بود؟ خوشبختانه پاسخ اين سوال مثبت است.

مهندس انصاري مدير امور زمين شناسي، مهندسي و زيست محيطي سازمان زمين شناسي کشور در اين زمينه مي‌گويد: «امروزه کارشناسان قادرند وقوع يک آتشفشان را با دقت روز و ساعت برآورد کنند و به عنوان مثال مي‌توان به آتشفشان سنت‌هلن اشاره کرد که توسط دوربين‌هاي تلويزيوني لحظه به لحظه ثبت شد. در کشورهاي آتشفشان‌خيز چون ژاپن و اندونزي هم متخصصان روي اين روش‌ها کار کرده‌اند و معمولا زمان وقوع آتشفشان‌ها را پيش‌بيني مي‌کنند و با انديشيدن تمهيدات لازم خسارات جاني آن‌ها را به کمترين ميزان ممکن مي‌رسانند.»

براي پيش‌بيني زمان وقوع يک آتشفشان پيش‌نشانگرهايي وجود دارد، همان طور که در مورد زمين لرزه‌ها اين پيش نشانگرها وجود دارند، اما خوشبختانه در مورد آتشفشان‌ها توجه به اين نشانه‌ها متخصصان را قادر به پيش بيني دقيق زمان وقوع يک آتشفشان مي‌کند، چيزي که در مورد زلزله احتمال آن هنوز به درصد اطمينان بخشي نرسيده است.

تويي که نمي‌شناسيمت

توجه به اين نکته لازم است که اهميت دادن به اين پيش نشانگرها در مورد هر آتشفشان با آتشفشان ديگر متفاوت است و در واقع تحت نظر گرفتن کامل يک آتشفشان است که به کارشناسان کمک مي‌کند رفتار و عادت‌هاي آن را بشناسند و بروز تغيير در رفتار عادي را به فعاليت آن مرتبط کنند.

ضمن اينکه در دست داشتن سابقه فعاليت آتشفشان در اين زمينه کمک به سزايي به دانشمندان ارائه مي‌کند، چيزي که متاسفانه در مورد دماوند ما از آن بي اطلاعيم.

مهندس انصاري در اين زمينه مي‌گويد: «ما آخرين فعاليت دماوند را از روي تخمين سن سنگ‌هاي آن به دست آورده‌ايم، اما در مورد پريود فعاليت آن اطلاعي نداريم و نمي‌دانيم که دماوند به طور معمول هرچند سال يکبار فعال مي‌شود.»

تعيين سن سنگ دماوند در لايه‌هاي مختلف راهکاري است که اين اطلاعات را در دسترس دانشمندان ما قرار مي‌دهد. راهکاري نه چندان ساده، چون احتياج به امکانات و افراد متخصصي وجود دارد که در آن ارتفاع توان کار را داشته باشند و هزينه اي که مهندس انصاري اين هزينه را براي هر نوبت تعيين سن بين هزار تا دوهزار دلار برآورد مي‌کند. اين راهکار هرچند ساده به نظر نمي‌رسد اما غير ممکن نيست.

به هرحال مطالعه سيستماتيک دماوند در کشور ما سابقه اي کمتر از 5 سال دارد.

مدير امور زمين شناسي، مهندسي و زيست محيطي سازمان زمين‌شناسي در توضيح اين مطلب مي‌گويد: «وقتي سال 68 دماوند فعاليت محدودي از خود نشان داده بود، دکتر شاه‌بيگ از کارشناسان وقت سازمان پروژه اي تعريف کرد که بر اساس آن تعدادي از چشمه‌هاي اطراف در بازه‌هاي زماني 6 ماهه تحت نظر قرار گرفتند تا اينکه کم‌کم قله آرام شد.

اما سال 81 ما در سازمان زمين‌شناسي به اين نتيجه رسيديم که در زمينه مطالعه زمين لرزه‌ها و همچنين آتشفشان‌ها در کشور با خلا ءجدي مواجهيم و برآن شديم تا شبکه اي براي بررسي پيوسته تغييرات زمين طراحي کنيم و به رفتار طبيعي و نرمال آن در يک بازه زماني 10 تا 15 ساله برسيم و تغييرات را به موقع دريابيم و کم کم مانند کشورهايي چون چين بانک اطلاعاتي خوبي فراهم کنيم.»

به گفته مهندس انصاري مطالعات کارشناسان ايراني تاکنون بيشتر بر مواردي چون تغييرات ميدان الکترومغناطيسي زمين و مطالعه چشمه‌ها متمرکز بوده است: «در چاهي به عمق 27 متر در منطقه کلک‌چال دستگاهي براي اندازه‌گيري ميدان الکترومغناطيسي زمين قرار داديم که توسط کارشناسان داخلي طراحي شده و به طور شبانه روزي ميزان ميدان را اندازه‌گيري مي‌کند و به مرکز ارسال مي‌کند.

از اين دستگاه نتايج خوبي گرفته‌ايم و حتي پيش از زلزله بروجرد و زلزله پاکستان دستگاه ما اغتشاش محسوس در ميدان الکترومغناطيسي زمين را نشان داد اما اين دستگاه کافي نيست و بايد تعداد دستگاه‌هايمان را دست کم به سه عدد برسانيم.»

وي براي تاکيد بر اهميت اين ماجرا به خاطره‌اي جالب اشاره مي‌کند: «اواخر آذرماه 85 زلزله‌اي به بزرگي 2/4 ريشتر در منطقه دماوند روي داد. برحسب اتفاق گروه ما درست 2 ساعت پيش از اين زمين لرزه در حال نمونه‌برداري از چشمه نکونام بودند و چون شاهد تغييرات شديدي بودند اول به دقت دستگاه‌ها مشکوک شده بودند.

اما دستگاه‌ها درست بودند و اين تغييرات به زمين‌لرزه مربوط بود. بعد از اين ماجرا با فواصل زماني نزديک چشمه را بررسي کرديم تا کم‌کم همه چيز عادي شد، اما نکته اينجاست که اگر اين دو حادثه برحسب اتفاق همزمان نشده بودند ما اين اطلاعات مهم را از دست داده بوديم.»

اهميت ماجرا هنگامي بيشتر مي‌شود که به اين نکته توجه کنيم که مطالعه اين پيش‌نشانگرها احتمال پيش‌بيني زمان هر دو پديده زمين‌لرزه و آتشفشان را افزايش مي‌دهد و اين براي ما که کشوري زلزله‌خيز با کوه‌هاي آتشفشاني جوان داريم اهميت بسزايي دارد.

کمبود پرسنل، امکانات محدود و همچنين کمبود منابع مالي از موانع اجرايي اين طرح است که از سوي کارشناسان مورد اشاره قرار مي‌گيرد.

ضمن اينکه انتقال دانش و کسب تجربه از طريق همکاري مشترک با متخصصان کشورهاي پيشرو در اين زمينه از نکاتي است که مهندس انصاري توجه به آنها را در موفقيت کارشناسان ايراني دخيل مي‌داند.

وقتي صحبت از کمبود امکانات مي‌شود، جاپلقي، جانشين رئيس ستاد حوادث غيرمترقبه استان تهران قول مي‌دهد که از حداکثر توان براي فراهم آوردن نياز متخصصان زمين شناسي استفاده کند تا اين کارشناسان براي نصب تجهيزاتشان در هيچ نقطه اي از استان تهران با مشکل مواجه نشوند.(hamshahri)