كشت نيشكر به عنوان يكى از محصولات عمده كشاورزى و كالاهاى استراتژيك، قدمتى كهن در ايران دارد. نوشته ها و متون كهن تاريخى مؤيد اين نكته است كه ايران از خاستگاه هاى كهن توليد نيشكر در دوران باستان بوده است. اين در حاليست كه متأسفانه در سال هاى اخير، كشور ما به يكى از وارد كنندگان مهم اين محصول تبديل شده است. مقاله پيش رو نگاهى به اين مسأله دارد.

طبق شواهد تاريخى موجود موطن اصلى نيشكر كشور هندوستان است. به طورى كه در نوشته هاى تاريخى آمده، نيشكر از ابتدا از هند در قرن هفتم قبل از ميلاد به چين رفته است.

در زمانهاى قديم و در تمدن هاى قديمى ،ملل ساحلى مديترانه، نيشكر كشت نمى كردند و فقط از روى وصف و تعريف آن را مى شناخته اند، چنان كه هرودوت از اين گياه صحبت كرده و استرابون آن را نى هندى كه عسل مى دهد ناميده است. پلنيوس رومى و يونانى ها بعد از او نيز از نيشكر به عنوان نمك هندى ياد كرده اند، اين گياه صنعتى و مهم بعدها به جنوب اروپا و اسپانيا و جزيره قنارى و از آنجا به برزيل و مكزيك رفته و به كشت و زرع آن پرداخته اند و اما در كشور ما ايران، سابقه كشت نيشكر به ۲ هزار سال پيش مى رسد به طورى كه در ايران بزرگ علاوه بر مناطق جنوب غربى (خوزيا) به معنى سرزمين شكر خيز (خوزستان فعلى) در منطقه جنوب شرقى ايران نيز كه به آراخوزيا (به معنى سرزمين شكرخيز آريايى) ناميده مى شد و امروز قندهار ناميده مى شود نيز كشت نيشكر به ميزان زياد وجود داشته است.

 شايد نام فعلى (قندهار) نيز يادآور اسم قديمى اين قسمت و نشان دهنده وجود زراعت و كشت همين محصول ارزشمند صنعتى در اين منطقه بوده است. كشت نيشكر در ايران علاوه بر اين ۲ منطقه مهم در منطقه مازندران نيز به طور وسيع و گسترده اى بساط و توسعه داشته است.

 حتى حكيم ابوالقاسم فردوسى حماسه سراى تواناى ايران در كتاب گرانقدرش شاهنامه از آن بارها ياد كرده است. در زمان ساسانيان در ايران كشت قلمه نيشكر و استحصال شكر از آن به طور همه جانبه اى مورد توجه ايرانيان قرار گرفت و به مقدار زيادى توسعه يافت، اما متأسفانه بعدها و بعد از سقوط دولت ساسانى به تدريج كشت نيشكر در ايران از بين رفت.

 آخرين مزارع نيشكر در خوزستان در حدود قرن پنجم هجرى نابود شد توجه به نيشكر و زراعت آن در ايران تا قرن ها به فراموشى سپرده شد تا اين كه مجدداً از اوايل سلطنت ناصرالدين شاه و همگام با توجه به رشد صنايع مجدداً دولت در فكر توجه به كشت نيشكر در مناطق مستعد شد و نخستين منطقه اى كه در اين زمان در اولويت قرار گرفت منطقه قديمى و باستانى مازندران بود كه سابقه تاريخى درباره كشت اين گياه ارزشمند داشت.

دولت ايران در اين هنگام تصميم گرفت كه اقدامات لازم درباره كشت نيشكر و استحصال شكر از اين گياه را در مازندران آغاز كند . اتفاق ميمون و مباركى كه سرآغاز توجه مجدد به برآوردن شكر از شكر سرخ بود .
تاريخچه و اهميت كشت نيشكر در مازندران را از نوشته هاى مرحوم محمدحسن خان اعتمادالسلطنه مى توان پى بردكه از دبيران و منشيان معروف عهد ناصرى است. او در كتاب خود در سال ۱۲۶۷ هجرى قمرى مى نويسد: «شكر مازندران را به طورى تصفيه كردند كه مانند شكر هندوستان شد» اين مرحوم در ذيل فعاليت هاى سال بعد يعنى سال ۱۲۶۸ در بند ۷ مى نويسد: (كارخانه شكرسازى در ميدان ارگ سارى تمام شده در اوايل شعبان، قند سفيدى از شكر سرخ آنجا ريختند).

در ذيل سنه ۱۲۷۰ اشاره مى كند: (حاجى محمدتاجر تبريزى برحسب امر اولياى دولت عليه براى اكتساب صنعت بلورسازى، شكرسازى، ريخته گرى، آهنگرى و چيلانگرى به پطرزبورگ رفته و مراجعت كرده و مورد تفقدات امناى دولت شدند و مقرر شد عجالتاً براى ۲ دستگاه چرخ دستى كاغذسازى كه همراه آورده اند كارخانه ساخته و چرخ راه بيندازند. به محمودخانه (جناب ناصرالملك) مصلحت گذار مقيم سنت پطرزبورغ نوشتند كه دو دستگاه ديگر از همان چرخ كاغذسازى خريده ارسال كند و حاجى مشاراليه مازندران رفته كه بناى كارخانه شكر را در آنجا بنمايد و در اين اوان شكر سفيد مازندران آوردند كه بهتر از شكر خوب هندى بود).

همچنين جزو اسناد وزارت خارجه ايران سندى است كه ميرزاتقى خان اميركبير در سال ۱۲۶۸ براى ميرزاجعفرخان مشيرالدوله نوشته و در آن اشاره به شكر مازندران و توجه به كشت نيشكر در خوزستان كرده است، در قسمتى از آن نامه، ميرزاتقى خان با اشاره به يادآورى هايى كه به شاهزاده خانلر ميرزا احتشام الدوله حكمران خوزستان در مورد كشت نيشكر كرده.

خطاب به ميرزا جعفر خان مشيرالدوله مى نويسد: «همچنين در باب عمل آوردن نيل و نيشكر به نواب معزلى اليه تأكيدات اكيده نوشته ام و قرار داده ام كه اگر تخم نيشكر در آن جا نباشد بزودى بنويسند كه از مازندران بفرستيم، چنانچه شكر مازندران را در همين سال اول در سفيدى و صفا به درجه شكر هندوستان رساندند و حالا خروار خروار براى فروش مى آورند. آن مخدوم، نيز در آنجا تشويق و ترغيب كند كه شكر و نيل هر دو را
عمل آورده و به درجه كمال برسانند، به قدر يك من از شكر مازندران براى نمونه نزد آن مخدوم فرستادم كه خود به رأى العين مشاهده كند، لله الحمد كارخانه آن راه افتاده و عمل رواج تمام يافته است. اميدوارم كه در هر باب توجه خاطر همايون از مراقبت چاكران شوكت ابد مقرون كافى باشد. والسلام.»
(نقل از مجموعه شماره ۴۲۶ كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، ص ۲۵۶)

همان طور كه ملاحظه مى شود، اين اسناد و مدارك ناشى از توجه مجدد به احياى كشت نيشكر و استحصال شكر از آن در منطقه مازندران بوده است كه متأسفانه مجدداً دچار تزلزل و كم كم به فراموشى سپرده شد. يكى از عوامل مهم اين امر عدم اطلاع اهالى از تهيه رقم هاى جديد نيشكر و عدم بصيرت آنها به اختلاط نژاد هاى مختلف براى ايجاد رقم جديد بوده؛ موضوعى كه موجب آن شد كه به تدريج نيشكر مازندران ۶ درصد بيشتر قند نداشته باشد و زراعت آن كم كم به فراموشى سپرده شود .

در صورتى كه زمين هاى مازندران كه از نوع خاك سياه هستند خود از بهترين زمين ها براى كشت بذر و قلمه نيشكر هستند. لازم به يادآورى است كه رقم هاى نيشكر را به واسطه ضخامت و بلندى ساقه و به خصوص رنگ آن مى شناسند و نوع نيشكر بومى مازندران شكر قرمز است كه بايد در صورت توجه به كشت مجدد نيشكر در اين استان، نسبت به اصلاح نژادهاى نيشكر و ايجاد رقم هاى جديد و افزايش قند آن كوشش كرد تا كشت نيشكر كه حتى آثار آن هنوز به صورت طبيعى در مازندران وجود دارد، مجدداً زنده و احيا شود.

نگارنده خود در مأموريت هايى كه در مناطق گرگان و مازندران داشته در اين رابطه به تحقيق و تفحص محلى پرداخته و در اين مورد حتى با عده اى از كشاورزان به گفت وگو نشسته است؛ اينان حتى از دوران كودكى خود سخن مى گويند كه مادرانشان به جاى آب نبات و شكلات هاى امروزى با شكستن نيشكر به آنها شكر سرخ مى داده اند.

به هرحال ان شاء الله مسئولان شركت توسعه كشت نيشكر و صنايع جانبى براى ترويج و كشت نيشكر چه به صورت بذرى (بذور اصلاح شده) و يا به صورت قلمه اى در مناطق مستعد كشت اين محصول، مانند خطه مازندران اقدام مقتضى و مفيد معمول دارند تا بار ديگر شاهد شكوفايى اين محصول در اقصى نقاط شكرخيز كشور باشيم.

بديهى است همان طور كه اهل فن و كارشناسان مستحضر هستند انجام اين كار مستلزم توجه به تاريخچه كشت محصول نيشكر، ترويج بذور اصلاح شده و آشنايى كشاورزان با روش هاى جديد كاشت، داشت و برداشت اين محصول و ترويج ماشين آلات، مراحل مختلف زراعى آن و دادن تسهيلات مالى و همچنين ايجاد صنايع تبديلى و تأسيس كارخانه هاى استحصال شكر و صنايع جانبى آن مانند كاغذسازى است كه امروز كم كم جاى استحصال از چغندر قند را مى گيرد. همچنين توجه به خريد محصول از كشاورزان و ارائه قيمت تضمين شده با توجه به هزينه هاى مترتب بر آن بايد به گونه اى تعيين شود كه كشاورزان به كشت اين محصول مهم صنعتى تشويق شوند.

اميد كه با همت مسئولان و كارشناسان دلسوز بار ديگر شاهد شكوفايى و رونق كشت نيشكر در مازندران و ايجاد كارخانه هاى بزرگ در زمينه استحصال شكر در اين منطقه زرخيز و مناطق ديگر مستعد كشور عزيزمان ايران باشيم.(iran-newspaper)