نشانه های جشن تیرگان از قرن ششم به بعد در سندهای تاریخی اندک است. در روزگار ما فقط در شهرهای مازندران تیرما سیزده شو بر جای مانده است. تیرما در تقویم مازندرانی (مانند تقویم فرس قدیم) مصادف با آبان ماه در تقویم جلالی (تقویم امروز ایران) است. محاسبه فصل ها , فعالیت های کشاورزی و جشن های کهن بر پایه تقویم محلی مازندرانی تا یک نسل پیش رایج بود. (لازم به ذکر است هنوز هم در بعضی از روستاهای مازندران بر مبنای تقویم مازندرانی محاسبات انجام می گردد)

تیرماه در تقویم ایرانی , چند سده به آغاز فصل پاییز رسیده بود. بدین معنی که از زمان خسرو پرویز در پی نابسامانی های کشور, محاسبه کبیسه به دست فراموشی سپرده شد. در نتیجه به گذشت زمان آغاز سال , یعنی فروردین از اول بهار (ورود خورشید به برج حمل) به اول تابستان (ورود خورشید به برج سرطان) کشانده شد و مدت ها در این وضعیت کبیسه می کردند. در کتاب واژه نامه طبری تالیف دکتر صادق کیا درباره محاسبه ماه های سال برپایه گاه شماری فرس قدیم در مازندران (طبرستان) چنین آمده است. اکنون نوروز آنان(مازندرانی ها) در نیمه اول اونه ماه (آبان ماه) و تیرماه آنان در پاییز است و جشن تیرگان را در پاییز می گیرند.

این جشن در روز سیزدهم آبان ماه هر ساله برگزار و به (تیرمه سیزده شو) معروف است.

این جشن اکنون در مناطق مختلفی از مازندران و همسایگان آن از جمله مناطقی همچون : سوادکوه , شهمیرزاد , سنگسر , فیروزکوه , دماوند , بهشهر , دامغان , ماها , ساری , بابل , آمل و ... برگزار می گردد.

 امیر خوانی و فال حافظ و شاهنامه خوانی

 یکی از مراسمی که در این جشن قابل اهمیت است امیر خوانی و فال حافظ و اجرای موسیقی است امیرخوانی و فال حافظ و اجرای موسیقی است . امیرخوانی را معمولا پیران دهکده و یا کسانی که از صدای خوبی برخوردار باشند اشعاری را از امیر پازواری به صورت تک خوان و یا همخوانی نی و آواز در گوشه هایی از ردیف دشتی در دستگاه شور موسیقی ایرانی اجرا می کنند .

فال حافظ از دیگر امور این جشن است که از قدیم الایام باسوادان دهکده در جمع خانوادگی و یا فامیلی اشعار حافظ را در لوای (فال حافظ) و نیز اشعاری از فردوسی را(شاهنامه خوانی) می خوانند .

موسیقی محلی 

 همنوازی سرنا و دهل از بعدازظهر روز جشن شروع و تا پاسی از شب گذشته ادامه دارد . نواختن لله وا (نی محلی) بخش مهمی از این جشن را به خود اختصاص می دهد .

امروزه در کندلوس گروه ها و افراد زیادی نیز وجود دارند که گذشته از مراسم  فوق به اجرای موسیقی سنتی از آن جمله تکنوازی های تار , سه تار , عود , تنبک , نی , ویولن , کمانچه , سنتور و دیگر سازهای ایرانی و ای به صورت گروهی و همنوازی گوشه ها و آوازها و و رنگهایی را در دستگاه های موسیقی ایرانی در این جشن می پردازند .

در کندلوس برای اینکه تعداد خوراکی ها به 13 برسد از مواد غذایی همچون کدو,کلم, چغندر(چنگل), لوبیا و سیب زمینی به صورت پخته که آن را هکشی می نامند استفاده می کنند و هائیشت  نیز یکی از اولویت های آن شب است که ترکیبی از گندم شاهدانه (تخم کنف) به صورت برشته و کشمش و گردو نیز به آن اضافه می شود و همچنین باور دارند که : در موقع شکستن گردو ها برای هائیشت هر یک از گردو ها قبل از شکستن به نیت شخصی که مورد توجه آن جمع است نامگذاری شود. اگر چنانچه گردو موردنظر تا قبل از جشن تیرما سیزده شو سال دیگر خواهد مرد . در این ایام کهن برنج از دانه های ارزن (گورس) به جای آن استفاده می کردندو برای اینکه جشن تیرما سیزده شو را به بهترین نحو اجرا کنند آن شب از برنج استفاده می کردند .

چون این جشن در فصل بهار پاییز با رسیدن میوه های جنگلی همچون زالزالک (ولیک) و ازگیل (کنس) و الندری و زرشک و دیگر محصولات جنگلی همزمان است میئه های فوق نیز تناول می گردد.

همچنین در روستای مجاور نیز در غروب این روز جوانان با در دست داشتن ترکه ای بلند که کیسه ای به انتهای آن آویزان است همراه کودکان به در منزل مردم می روند و با لال بازی از آن ها تقاضای هدیه می کنند و پول و میوه و شیرینی دریافت می کنند و بعد در کوچه شروع به خواندن اشعار و حرکات موزون می کنند.

منابع و ماخذ:

1_آیین ها و جشن های کهن در ایران- محمود روح الامینی- تهران- آگاه 1376.

2_آثار الباقیه- ابوریحان بیرونی- ترجمه ی اکبر دانا سرشت- انتشارات امیرکبیر.

3_واژه نامه ی طبری- دکتر صادق کیا-انتشارات دانشگاه تهران 1327.

4_شاهنامه( کتاب دستنویس که در مکتب خانه های قدیم استفاده می کردند).

5_تاریخ طبرستان- تالیف بها الدین محمد بن حسن اسفندیار کاتب-613 هجری.