مازندنومه؛ سرویس فرهنگی و هنری، آتنا فلاحتی: روز چهارشنبه 21 اردیبهشت ماه 1401، «نخستین نشست تخصصی زبان تبری » در دانشکده ادبیات دانشگاه مازندران، با حضور تعدادی از استادان دانشگاه، پژوهشگران زبان و فرهنگ مازندرانی، دانشجویان و فعالان حوزه فرهنگ و ادبیات برگزار شد و برخی محققان برجسته زبان و فرهنگ، دیدگاه‌شان را مطرح و به اتفاق بر قرار گرفتن این گنجینه معنوی و تابلوی هویت مازندرانی ها بر تخت احتضار تاکید کردند.

این همایش با همکاری انتشارات «شبره» به مدیریت خانم سمیه رحمانی و دانشگاه مازندران، با دبیری علمی دکتر محمدصالح ذاکری و دبیر اجرایی دکتر سیدرحین موسوی برگزار شد و استادانی همچون دکتر فردوس آقاگل‌زاده، دکتر حبیب برجیان، دکتر حسن بشیرنژاد و تعدادی از پژوهشگران زبان تبری در آن سخنرانی کردند.

 معاون آموزشی دانشگاه مازندران در این همایش پیرامون ضرورت شناخت زبان‌ها و لزوم حفاظت از آن‌ها گفت: از حدود ۲۵۰ هزار سال قبل که با تحولات گسترده در ابزارسازی بشر همراه بود تکلم شکل گرفت و این امر منجر به تغییراتی در ارتباط انسان‌ها و گسترش آن شد. بنابراین میان زبان و فرهنگ انسان پیوند عضوی و ارگانیک وجود دارد.

رحمت عباس‌نژاد افزود: به اعتقاد دانشمندان تحولات زبانی بر جهان‌بینی انسان اثرگذار و تغییر زبانی، امری اجتناب‌ناپذیر بوده‌است و وظیفه‌ ما در این حوزه، مطالعه‌ زبان‌ها و گویش‌ها برای حفاظت از زبان و جلوگیری از فراموشی آن‌هاست.

لزوم تدوین اطلس زبان‌شناسی بومی

رئیس پژوهشکده زبان‌شناسی، کتیبه‌ها و متون سازمان میراث فرهنگی کشور هم در این نشست علمی گفت: زبان از مولفه‌های مهم فرهنگی و هویتی ما است که باید از آن حفاظت شود.

وی با بیان اینکه در پژوهشکده سه بخش داریم که زبان‌های رایج کوچک‌ترین بخش است، تصریح کرد: در مرکز اسناد نزدیک به سه هزار ساعت مصاحبه به زبان مازندرانی داریم که گنجینه‌ای ارزشمند در این حوزه شمرده می‌شود.

دکتر مژگان اسماعیلی افزود: از اوایل دهه ۹۰ در هر آبادی با جمعیت بالای ۱۰ خانوار به کمک پرسشنامه‌، واژگان بومی ثبت و آوانگاری می‌شوند. اگر بتوانیم ۳۱ استان را جمع‌آوری کنیم می‌توان اطلس زبان‌شناسی را به‌عنوان منبعی داخلی و بین‌المللی تدوین کرد.

وی ادامه داد:بیشتر نیروهای این حوزه باتوجه به صلاحیت و توانمندی افراد بومی انتخاب می‌شوند.

اسماعیلی اظهار کرد: مازندران به‌عنوان استانی مهم در حوزه زبان شناخته می‌شود و زبان آن، نه‌تنها مازندران بلکه دیگر استان‌ها مانند گلستان و تهران را نیز تحت‌تاثیر قرار داده‌است.

رئیس پژوهشکده زبان‌شناسی، کتیبه‌ها و متون خاطرنشان کرد: در حال حاضر یکی از پروژه‌های ما ضبط و ثبت زبان‌های در خطر است. مهاجرت‌ها در این امر بسیار اثرگذارند و نسل جدید سخت به زبان مادری گفت‌وگو می‌کند. به همین دلیل یونسکو روز زبان مادری را ثبت کرده‌است.

اسماعیلی گفت: افزون بر برنامه‌های دولت و وزارتخانه، وظیفه‌ افراد بومی و ساکنان استان‌ها هم هست که در برابر جهانی شدن، برای حفظ میراث زبان بومی و گونه‌های زبانی نیز تلاش کنند.

وی افزود: دو پروژه اطلس زبانی و ثبت‌وضبط زبان‌های محلی در حال انجام است و حمایت معنوی و مادی در قالب تامین ۵۰ درصد بودجه لازم از سوی پژوهشکده انجام خواهد شد.

حال زبان مازندرانی خوب نیست

دکتر محمدصالح ذاکری ابتدا از دکتر صادق کیا یاد و یک دقیقه سکوت برای این استاد برجسته ادبیات تقاضا کرد و سپس با بیان این‌که حال زبان مازندرانی خوب نیست، گفت: بسیاری از ما نمی‌دانیم که بیماری زبان مازندرانی صعب‌العلاج است. برخی پژوهشگران عمر باقیمانده آن را بین 20 تا 50 سال تخمین زده‌اند. درحال حاضر هم اگر تلاش می‌کنیم بحث‌مان بر اندکی بیشتر زنده ماندن این زبان بومی است.

دبیر علمی نشست اظهار کرد: براساس تخمین کارشناسان یونسکو هر دو هفته یک زبان محلی از بین می‌رود. قتل‌عام زبان‌ها به زعم کارشناسان پدیده‌ای بیرونی است. اما آنچه ما را تهدید می‌کند خودکشی زبان مازندرانی است.

این زبان شناس تاکید کرد: امیدوارم این خبر بد تلنگری باشد برای بیشتر دست و پا زدن در راستای حفاظت از زبانی که امروز حتی در روستاها نیز در خطر فراموشی است.

زبان مازندرانی در گروه زبان‌های در خطر نابودی قرار دارد

دکتر فردوس آقاگل‌زاده -استاد گروه زبان‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس- که به دلیل بیماری موفق به حضور در همایش نشد با ارسال ویدئویی ضبط‌شده به همایش دیدگاه‌های خود را درباره زبان مازندرانی مطرح کرد.

وی با بیان این‌که زبان مازندرانی در گروه زبان‌های در خطر نابودی قرار دارد، گفت: گفت‌وگو در حوزه زبان‌ها و گویش‌های بومی درحقیقت صحبت درباره تقویت دانش بشری است که بخش زیادی از آن را باید از طریق منابع غیرمکتوب مانند خرده‌زبان‌ها جست‌وجو کرد.

آقاگل‌زاده اظهار کرد: از دست دادن یک زبان به معنای از دست دادن یک فرهنگ بومی، هنر و اثری بی‌بدیل است. اگر نگوییم همه‌ کلیت فرهنگ زبان است باید اذعان کنیم که بخش اعظم آن در زبان ریشه دارد. زبان مازندرانی نیز ذخیره‌ تقویت‌کننده زبان ملی و میراث معنادهنده به انگاره‌های فرهنگی به‌ویژه در شمال ایران است.

استاد گروه زبان‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس تصریح کرد: اقوام و فرهنگ‌ها با زبان‌های‌شان زنده‌اند و با مرگ زبان بومی، شاهد مرگ فرهنگ نیز خواهیم بود. بر اساس پژوهش‌های یونسکو زبان تبری از زبان‌های اثرگذار در فرهنگ ایران بوده‌ که امروز در معرض اضمحلال قرار دارد.

وی با مطرح کردن الگویی چهار مرحله‌ای برای حفظ زبان تبری گفت: مرحله نخست، فرآیند جمعیِ عمودی یا از بالا به پایین یا از کل به جزء است که مراکز قدرت و تصمیم‌گیری را شامل می‌شود. پس از آن مرحله‌ از پایین به بالا است که از جزء یا اجزای تشکیل‌دهنده‌ فرهنگ مازندران، مانند خانواده‌ها را در بر می‌گیرد که باید در حد توان برای حفاظت از زبان بومی خویش فعالیت داشته باشند.

وی افزود: مرحله سوم این الگو، فرآیند ارتباط افقی است که شامل بهره‌گیری از شبکه‌های ارتباطی اعم از اینترنت و رسانه‌های بومی به منظور اثرگذاری بر مخاطب است. مرحله‌ آخر هم فعال شدن کمربند علمی و حمایتی است. در این مرحله افراد علاقه‌مند به حوزه زبان مازندرانی باید تلاش کنند برای سه مرحله پیشین خوراک عالمانه و مخاطب‌محور فراهم کنند. با این الگو می‌توانیم امیدوار باشیم نهضت تقویت و حفظ زبان تبری آغاز به کار کند.‌

از ری تا تبرستان

پژوهشگر ارشد دانشگاه کلمبیا هم در تماس تصویری درباره معماری تبار مازندرانی گفت: زنجیره زبان کاسپی در آغاز از جنس شمال‌غربی بوده که در اثر مهاجرت انبوه، با گویش‌های جنوب‌غربی درآمیخته است.

دکتر حبیب برجیان افزود: پایگاه نفوذ جنوب‌غربی در تبرستان ری بود که از جاده‌های فیروزکوه، هراز و چالوس، آماردها احتمالا در این واگیری نقش داشته‌اند.

این پژوهشگر خاطرنشان کرد: مهاجرت اسپهبدان خراسان و ری می‌تواند حامل موج دیگری از انتقال زبان بوده‌باشد و ویرانی مکرر ری در پی زمین‌لرزه و سوانح تاریخی، سبب پراکندگی اهالی به سوی تبرستان بوده‌است.

اندک رمق باقیمانده در زبان مازندران از شعر و موسیقی است

دکتر حسن بشیرنژاد، زبان‌شناس و استادیار دانشگاه فرهنگیان نیز در این همایش درباره گذشته، اکنون و آینده زبان مازندرانی گفت: حرکت جمعی ما در دوری از زبان مازندرانی و رفتن به سوی زبان فارسی، نیازمند برنامه‌ریزی فرهنگی در سطوح بالا است. در گذشته اگر کسی به زبان فارسی در روستایی گفت‌وگو می‌کرد برای ما عجیب بود. اما امروز فارسی زبان معیار و امری بدیهی شده‌است.

وی افزود: در حیطه زبان‌های بومی از بحث اجتماعی غافل بودیم و پژوهش‌ها نشان می‌دهد که گرایش به گفت‌وگو به زبان فارسی میان زنان، افراد تحصیل‌کرده و شهرنشینان با رشد همراه بوده‌ است. پیش از آن که زبان مازندرانی فراموش شود باید کاری انجام دهیم.

بشیرنژاد اظهار کرد: اندک رمق باقیمانده در زبان مازندران از شعر و موسیقی است و می‌بینیم که نسل جوان ما به خوبی با آن ارتباط برقرار می‌کنند. زبان مادری گزینه‌ای قابل انتخاب نیست و محیط یادگیری آن را تحمیل می‌کند. همان‌طور که ما از دوره کودکی تاکنون توانستیم هر دو زبان مازندرانی و فارسی را با هم بیاموزیم‌.

این زبان‌شناس خاطرنشان کرد: برای تغییر نگرش خانواده‌ها در آموزش زبان بومی به کودکان، ابتدا باید آگاهی‌رسانی انجام شود. هیچ مولفه‌ فرهنگی‌ای به اندازه‌ی زبان سبب پیوند انسان‌ها نمی‌شود و امروز، فقط همین زبان از فرهنگ مازندران برای ما باقی ماند. هویت‌گریزی در نسل جدید به وضوح دیده می‌شود و تغییر نگرش به کمک رسانه و نظام آموزشی امکان‌پذیر است.

رونمایی از تبری نامه

فاطمه دادبود -زبان شناس- در این نشست در ارائه مقاله اش بر اساس نظریات «درایر» ابراز داشت: زبان مازندرانی در حال تغییر رده و این زبان زیرشاخه زبان‌های اروپایی-اسیایی است.

علی ذبیحی -دیگر پژوهشگر فرهنگ، ادبیات و تاریخ مازندران- مقاله اش را به زبان مازندرانی ارائه داد. او در مقاله اش به بررسی حاشیه و ترجمه‌ی تبری چند قرآن دوره زیدیه در ترکیه، آستان قدس و مراکز دیگر پرداخت.

در این همایش پس از سخنرانی‌های انجام شده، زبان‌شناسان و پژوهشگران درباره راه‌های حفاظت از این زبان به بحث و تبادل نظر پرداختند و در بخشی از همایش نیز با حضور پژوهشگران از کتاب مجموعه مقالات همایش به نام تبری‌نامه رونمایی شد.