مازندنومه، محمداسماعیل بخشی‌سورکی: درباره رحلت پیامبر و نوع فوت ایشان در بسیاری از منابع تاریخی و کتاب های روایی؛ اعم از شیعه و اهل سنت اختلاف نظر وجود دارد. برخی از آنها شهادت ناشی از مسمومیت پیامبر اکرم(ص) را تأیید می نمایند، فقدان و از دست دادن پیامبر اکرم(ص) ضایعه ای جبران ناپذیر بر جامعه مسلمانان وارد کرد، با این وجود در میان عالمان دینی و مورخان تاریخ اسلام درباره کیفیت رحلت آن بزرگوار اختلاف نظر است که اگر ایشان به شهادت رسیده اند، چه شخص یا اشخاصی مسبب آن بوده اند.

کتابهای سیره و احادیث، مرگ پیامبر اکرم(ص) را توسط سم را تایید کرده اند و آن را با احادیث متواتر ذکر کرده اند. آیا دلیل قابل اعتمادی از کتب شیعه و اهل سنت، مبنی بر شهادت پیامبر اکرم (ص) می توان یافت، علاوه بر آن، کیفیت شهادت ایشان چگونه بوده است؟ آیا بر فرض این که پیامبر(ص) به شهادت نرسیده باشند، این موضوع از ارج و قرب ایشان نزد پروردگار خواهد کاست؟ در ارتباط با بخش اول، باید گفت که دلایل بسیاری وجود دارد که شهادت ناشی از مسمومیت پیامبر(ص) را تأیید می نمایند.

این دلایل و روایات، از تواتر معنوی برخوردارند؛ یعنی هرچند که الفاظ و توصیفات آنها کاملاً با یکدیگر مشابه نیستند، اما از مجموع آنها، می توان موضوع مورد بحث را ثابت نمود. اکنون به تعدادی از این روایات با استناد به منابع فریقین اشاره می نماییم. احادیث و روایاتی که شهادت پیامبر را تائید می کنند: ابن سعد میگوید در روایتی آمده است: پیامبر(صلی الله علیه وآله)مسموم درگذشت و شصت و سه ساله بود. این قول ابن عبده است. (المجدد فی الانساب. محمد بن محمد علوی ص6) شیخ طوسی میگوید: رسول خدا دو شب باقیمانده از ماه صفر در سال دهم هجری مسموم درگذشت. (تهذیب الاحکام ج6ص1 و بحار الانوار ج22ص514) علامه حلی شهادت رسول خدا را به وسیله سم ذکر میکند. (منتهی المطلب حلی ج2 ص887)

حاکم نیشابور کشته شدن رسول خدا را تایید کرده است. آنجا که میگوید:شعبی گفته است:بخدا قسم رسول خدا و ابوبکر با سم کشته شدند و عمر و عثمان و علی بن ابیطالب با شمشیر کشته شدند و حسن بن علی با سم و حسین بن علی با شمشیر کشته شد. (المستدرک. ج3ص60)

در کتاب جامع الرواه آمده است: پیامبر در مدینه مسموم درگذشت.(جامع الرواه محمد علی اردبیلی ج2ص463) شیخ مفید میگوید: او در مدینه روز دوشنبه دوشب باقیمانده از ماه صفر در سال دهم هجری درگذشت درحالیکه شصت و سه سال داشت. (المقنعه شیخ مفید ص456 و منتهی المطلب حلی ج2ص887) بیهقی از عبدالله بن مسعود روایت کرده است که وی گفت: اگر 9 بار قسم بخورم که رسول خدا کشته شده است برایم محبوبتر است از اینکه یکبار قسم بخورم که او کشته نشده است به جهت اینکه خداوند او را پیامبر شهید قرار داده است. (السیره النبویه ابن کثیر دمشقی ج4ص449) ابن مسعود کشته شدن پیامبر در سنه 11 هجری تایید و تاکید کرده است. (السیره نبویه ابن کثیر ج4ص449 و البدایه و النهایه ج6ص317و322) رسول خدا(ص) فرمود: هیچ پیامبری یا وصی او نیست مگر آنکه شهید میشود. (بصائر الدرجات ص148و بحارالانوار ج17ص405و ج40ص139) و همچنین فرمودند: هیچ کس از ما (اهل بیت) نیست مگر آنکه مسموم یا مقتول خواهد بود.

( وسائل الشیعه ج14ص2 و بحارالانوار ج45ص1 و من لایحضره الفقیه ج4ص17) دلایل بسیاری وجود دارد که شهادت ناشی از مسمومیت پیامبر(ص) را تأیید می نمایند. این دلایل و روایات، از تواتر معنوی برخوردارند؛ یعنی هرچند که الفاظ و توصیفات آنها کاملاً با یکدیگر مشابه نیستند، اما از مجموع آنها، می توان موضوع مورد بحث را ثابت نمود. اکنون به تعدادی از این روایات با استناد به منابع فریقین اشاره می نماییم.

امام صادق(ع) فرمودند: پیامبر اکرم(ص) در جریان جنگ خیبر مسموم شده و هنگام رحلتشان بیان فرمودند که لقمه ای که آن روز در خیبر تناول نمودم، اکنون اعضای بدنم را نابود نموده است و هیچ پیامبر و جانشین پیامبری نیست، مگر این که با شهادت از دنیا می رود.(بصائر الدرجات، ج 1، ص 503) در این روایت، علاوه بر تصریح به مسموم شدن رسول خدا(ص) و شهادت ایشان در پی مسمومیت، به اصلی کلی نیز اشاره می شود که مرگ تمام پیامبران و اوصیا با شهادت بوده و هیچ کدام، با مرگ طبیعی از دنیا نمی روند! روایات دیگری نیز وجود دارد که این اصل کلی را تقویت می نماید.(بحار الانوار، ج 27، ص 216) امام صادق(ع) در روایت دیگری فرمودند: از آن جا که پیامبر اسلام(ص)، ذراع(سر دست) گوسفند، را دوست می داشتند، یک زن یهودی با اطلاع از این موضوع ایشان را با این بخش از گوسفند مسموم نمودند.(کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 6، ص 315) در این روایت، به مسمومیت پیامبر(ص) تصریح شده، اما در آن اشاره ای نشده است که آیا ایشان بر اثر این سم به شهادت رسیدند یا خیر؟ عبدالصمد بن بشیر از امام صادق علیه السلام روایت کرده که آنحضرت فرمود: میدانید پیامبر ص درگذشت یا کشته شد همانطور که خدا می فرماید:(اگر او درگذرد یا کشته شود به جاهلیت باز میگردید.)

او قبل از مرگ مسموم شد. آن دو زن (عایشه و حفصه) به او سم نوشاندند. ( تفسیرالعیاشی ج1ص200 و بحارالانوار ج22ص516وج28ص21 ) و در روایت دیگر آمده است: عایشه و حفصه به او سم نوشاندند. ( بحارالانوار ج22ص516 ) بسیاری از دانشمندان شیعه، با استفاده از این اصل کلی، نیازی به جست وجوی مورد به مورد را در ارتباط با چگونگی شهادت هر کدام از معصومان(ع) احساس نمی کنند.(بحار الانوار، ج 27، ص 209) شهادت پیامبر اکرم(ص) در کتاب های اهل سنت تنها شیعیان نیستند که معتقد به شهادت پیامبر اسلام(ص) هستند، بلکه روایات فراوانی در صحاح و دیگر کتاب های اهل سنت وجود دارد که همین موضوع را تأیید می نماید که برخی از آنها عبارتند از: روایت اول شهادت پیامبر اکرم(ص): محمد بن سعد از مورخان بسیار قدرمی و مسلمان، ماجرای مسمومیت پیامبر اکرم(ص) را این گونه نقل می نماید: هنگامی که پیامبر(ص)، خیبر را فتح نموده و اوضاع به حالت عادی برگشت، زنی یهودی به نام زینب که برادر زادۀ مرحب بود که در جنگ خیبر کشته شد، از دیگران پرسش می نمود که پیامبر(ص) کدام بخش از گوسفند را بیشتر دوست می دارد؟ و پاسخ شنید که سر دست آن را. سپس آن زن، گوسفندی را ذبح و تکه تکه نمود و بعد از مشورت با یهودیان در مورد انواع سم ها، سمی که تمام آنان معتقد بودند، کسی از آن جان سالم به در نمی برد را، انتخاب نموده و اعضای گوسفند و بیشتر از همه جا، سردست ها را مسموم نمود.

هنگامی که آفتاب غروب نموده و پیامبر نماز مغرب را به جماعت اقامه فرموده و در حال برگشت بودند، آن زن یهودی را دیدند که همچنان نشسته است! پیامبر(ص) دلیل آن را پرسیدند و او جواب داد که هدیه ای برایتان آوردم! پیامبر با قبول هدیه، به همراه یارانش بر سر سفره نشسته و مشغول تناول غذا شدند ... بعد از مدتی، پیامبر(ص) فرمودند که دست نگه دارید! گویا این گوسفند مسموم است! مؤلف کتاب، سپس نتیجه می گیرد که شهادت پیامبر به همین دلیل بوده است.( الطبقات الکبری، ج 2، ص 202 – 201) روایت دوم شهادت پیامبر اکرم(ص): در معتبرترین کتاب اهل سنت، نقل شده است که پیامبر(ص) در بیماری منجر به رحلتشان، خطاب به همسرشان عایشه فرمودند:من همواره درد ناشی از غذای مسمومی را که در خیبر تناول نموده ام، در بدنم احساس می کردم و اکنون گویا وقت آن فرا رسیده که آن سم، مرا از پای درآورد.(صحیح بخاری، ج 5، ص 137، دار الفکر )

همین موضوع در سنن دارمی نیز بیان شده است. علاوه بر این که در این کتاب، به شهادت برخی از یاران پیامبر(ص)، بر اثر تناول همان غذای مسموم نیز اشاره شده است.( سنن دارمی، ج 1، ص 33، مطبعة الاعتدال) روایت سوم شهادت پیامبر اکرم(ص): احمد بن حنبل در مسند خود، ماجرایی را بیان می نماید که طی آن، بانویی به نام ام مبشر که فرزندش به دلیل خوردن غذای مسموم در کنار پیامبر(ص)، به شهادت رسیده بود؛ در ایام بیماری ایشان به عیادتشان آمده و اظهار داشتند که من احتمال قوی می دهم که بیماری شما ناشی از همان غذای مسمومی باشد که فرزندم نیز به همین دلیل به شهادت رسید! پیامبر(ص) در پاسخ فرمودند که من نیز دلیلی به غیر از مسمومیت، برای بیماری خویش نمی بینم و گویا نزدیک است که مرا از پای در آورد.(مسند احمد بن حنبل، ج 6، ص 18، دار صادر) مرحوم مجلسی نیز با نقل روایتی؛ تقریبا مشابه با این روایت بیان نموده که به همین دلیل است که مسلمانان اعتقاد دارند، علاوه بر فضیلت نبوت که به پیامبر(ص) هدیه شده، ایشان به فوز شهادت نیز نائل آمده اند.(بحار الانوار، ج 21، ص 7) بر این اساس، هر چند دلیل قانع کننده ای بر شهادت پیامبر(ص) نیز ارائه نشود، باز هم می توان معتقد بود که رحلت ایشان طبیعی نبوده است. به طور کلی با استناد به مجموع روایات نقل شده در کتب شیعه و اهل سنت، می توان نظریه شهادت ناشی از مسمومیت پیامبر(ص) را تقویت کرد.

در بیشتر روایات، زمان مسمومیت ایشان هم زمان با جنگ خیبر و توسط زنی یهودی بیان شده است. تاریخ رحلت پیامبر اکرم(ص) پیامبر خدا (ص) در تاریخ 28 صفر سال 10 هجری در مدینه منوره چشم از جهان فرو بستند، ایشان هنگام مرگ سر در سینه برادر خویش علی بن ابی طالب (ع) داشتند. امام علی (ع) در غم رحلت پیامبر (ص) در حالی که حضرت را غسل می داد و کفن می کرد، چنین فرمود: (بأبی أنت و أمی یا رسول الله لقد انقطع بموتک...):پدر و مادرم فدای تو ای رسول خدا! همانا با مرگ تو از نعمتی محروم شدیم که با مرگ دیگران از آن محروم نمی شدیم و آن، نعمت نبوت و اخبار آسمانی بود.

مصیبت تو آنقدر بزرگ است که ما را به خاطر تمام مصیبت های دیگر تسلیت می دهد و از این جهت، تو منحصر به فرد هستی و همه مردم در سوگ تو ماتم زده هستند و از این جهت عمومیت داری و اگر نبود که تو ما را به صبر امر فرمودی و از جزع و ناله نهی نمودی، سرچشمه های اشک را خشک می کردیم و درد و غم ما همواره باقی می بود و اندوه ما زدوده نمی شد و اینها نیز برای تو اندک است، ولی مرگ را نمی توان برطرف کرد، پدر و مادرم فدای تو باد! ما را نزد پروردگارت یاد کن و در خاطر خود نگهدار! در هر صورت چه پیامبر اکرم(ص) به شهادت رسیده باشند، و چه با مرگ طبیعی از دنیا رفته باشند، باید دانست که جایگاه ایشان، بسیار بالاتر و برتر از شهدای دیگر است؛ چرا که خداوند در قرآن کریم می فرماید: «وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفیقاً»، (سوره نساء،آیه 69) خداوند جایگاه پیامبران را بالاتر از شهدا بیان کرده است،(ترجمه المیزان، ج ‏4، ص 652؛ تفسیر نمونه، ج ‏3، ص 460) علاوه براین شهدا به دلیل این که در راه خدا و با پیروی از رسول او، جان خود را از دست داده اند، نزد خداوند قرب و منزلت کسب می کنند؛ بدیهی است که اگر خداوند، شهدا را به دلیل پیروی از پیامبران، شایسته رحمت و ثواب بی نهایت بداند، باید خود پیامبران از مقامی بسیار والاتر و برتر برخوردار باشند. بنابراین پیامبر اکرم(ص) که تمام زندگی خود را وقف تلاش در راه خدا نموده تا حدی که مریدان او چنین منزلتی در درگاه الاهی پیدا کردند، نه تنها از آن منزلت بی نصیب نیست، بلکه از مقامی بسیار والاتر و برتر برخوردار می باشد.