در ادبيات خشكسالي مي توان براي اين پديده تعاريف متعددي ارائه كرد كه نمونه تعاريفي كه بر بارندگي تكيه دارند، به صورت زير خواهند بود.

1-كمتر از 5/2 ميلي متر بارندگي در 48 ساعت رخ دهد.

 2- بارندگي در طول هفته نصف نرمال يا كمتر باشد.

 3- در يك دوره10 روزه بارندگي از 5 ميلي متر بيشتر نباشد.

 4- در 15 روز بارندگي رخ ندهد.

 5- در21 روز يا بيشتر باران كمتر از 30 درصد نرمال باشد

به طور كلي خشكسالي عبارت است از كمبود بارش در دوره اي بلند مدت به نحوي كه باعث كمبود رطوبت در خاك و سبب كاهش آبهاي جاري شود و بدين طريق روند طبيعي فعاليتهاي انساني، حيات گياهي و زندگي جانوري را بر هم مي زند.

در حدود ۹۶/۸‬ درصد خاك ايران در معرض خشكسالي قرار دارد. با توجه به موقعيت ايران و شرايط آب و هوايي موجود، احتمال افزايش خشكسالي در كشور وجود دارد.

 بر اساس اطلاعات هواشناسي تا تاريخ هفت ارديبهشت ماه سال جاري ‪ ۱۷‬ استان كشور بين ‪ ۷۵‬ تا ‪ ۵۱‬ درصد و ‪۱۲‬ استان كشور نيز كمتر از ۵۰‬ درصد بارش به نسبت ميانگين بلند مدت مشابه داشتند.

مطابق گزارش اين موسسه شدت خشكسالي در سال جاري در استان‌هاي قم و مازندران ضعيف و در استان هاي تهران، آذربايجان شرقي، اردبيل، قزوين، سمنان، خراسان شمالي، گلستان، زنجان، آذربايجان غربي، گيلان و همدان متوسط و در استان هاي لرستان، خوزستان، اصفهان، خراسان جنوبي، كردستان، كرمانشاه، يزد، چهارمحال و بختياري ، خراسان رضوي و هرمزگان شديد مي‌باشد.

 همچنين در گزارش موسسه تحقيقات ديم كشور آمده است خشكسالي در استان‌هاي فارس ، كهگيلويه و بويراحمد، كرمان، ايلام، خراسان جنوبي و بوشهر بسيار شديد است.

ميانگين بارش در استان مازندران 800 تا 900 ميلي متر است كه اين ميزان بارش از شرق به غرب افزوده مي شود به طوري كه در شهر رامسر از غربي ترين شهر مازندران، 1200 ميلي متر و در شهرهاي گلوگاه و بهشهر به500 ميلي متر مي رود و اين ميزان بارش چنانچه به مقدار 30 درصد كاهش داشته باشد، موجب بروز سالهاي خشكسالي در استان خواهد بود.

 در بررسي هاي انجام شده، كاهش هر يك ميلي‌متر بارندگي ‪ مي تواند در حدود ۱۵۰‬ تا ‪۲۰۰‬ ميليارد ريال به‌بخش كشاورزي آسيب وارد نمايد.

 بديهي است اثرات پديده خشكسالي نه تنها روي توليد محصولات كشاورزي موثر بوده بلكه به طور هم زمان بر روي تمام موجودات زنده شامل گونه هاي گياهي و جانوري (اهلي و وحشي) و همچنين انسان ها تاثيرگذار است.

هر چند كه خطر خشكسالي ، امسال، تا كنون، در استان مازندران به جديت سالهاي پيش نبوده، اما به هر حال از اسفند سال قبل در اين استان بحران خشكسالي آغاز شده و خسارت قابل توجهي به بخش‌هاي كشاورزي و باغات استان وارد كرده است.

 عمده مصارف کشاورزی از منابع آب‌های زیرزمینی تامین می‌شود و مردم به دلیل فقدان مدیریت جامع در بخش کلان آب کشور، به استفاده بیشتر از این منابع روی آورده اند. با برداشت هر چه بيشتر از اين منابع زير زميني، احتمال تشديد بحران آب در سال هاي آتي وجود خواهد داشت.

 اثرات اقتصادي خشكسالي، كاهش توليدات و تهديد امنيت غذايي ، ضايعات شديد بر زيستگاه ها و اكوسيستم هاي جنگلي، كاهش توليدات علوفه مراتع ، پايين رفتن سطح رودخانه ها و كاهش منابع آب ودر نتيجه به مخاطره افتادن پرورش آبزيان در استان و ايجاد پديده بيابان زايي و كويرزايي است.

خشكسالي براي بر توليدات و عملكرد كشاورزي و امنيت غذايي تهديد به شمار مي رود و با توجه به اينكه استان مازندران از قطب هاي مهم كشاورزي كشور است، لذا، اين جنبه از اثرات خشكسالي بر اقتصاد استان بسيار قابل توجه بوده است.

 همه ساله زيان اقتصادي قابل توجهي ناشي از خشكسالي متوجه اقتصاد استان مي شود که با توجه نياز بسيار زياد محصول استراتژك برنج به آب، خشكسالي به اين گياه بويژه در زمان غرقاب محصول و نشاكاري، بيش از ساير محصولا ت در استان صدمه وارد كرده است؛ به طوري كه بر اثر كم آبي ،سطح زير كشت برنج در كشور كا هش يافته است.

همچنين دوام خشكسالي و كمبود طولاني مدت آب و تنش حاصل از آن ضايعات شديدي را بر زيستگاه ها و اكوسيستم هاي جنگلي در پي خواهد داشت كه از جمله اين تنش ها مي توان به از بين رفتن برگ گياهان، زوال تاج گياهان و درختان اشاره كرد كه این امر سرانجام موجب كاهش ضخامت دوره هاي رشد ساليانه درختان و ميزان توليد الوار در استان مي شود.

 تاثير تنش ناشي از خشكسالي بر درختان جدي است. اين درختان اغلب اوقات مورد حمله حشرات و قارچ ها به عنوان آفات و بيماري هاي ثانويه قرار مي گيرند. 

 بايد توجه كرد كه اثرات اجتماعي خشكسالي در درازمدت به هيچ وجه مدنظر قرار نگرفته است در حالي كه در كنار مسائل اقتصادي و تهديد امنيت غذايي جوامع، خشكسالي اثرات اجتماعي متعددي نيز خواهد داشت كه اين اثرات را مي توان در بهداشت عمومي، اشتغال و بيكاري، سياست ها و حتي در روابط خارجي مشاهده كرد.

 ادامه روند خشكسالي، كاهش توليدات، را به دنبال خواهد داشت. اين امر در نهايت به تورم، افزايش واردات، خروج زارعين از اين بخش را در پي دارد.

 به طور استاندارد با بروز و دوام پديده خشكسالي، سطح زندگي مردم كاهش مي يابد. اين مسئله به ويژه در مناطقي كه وضعيت عمومي زندگي در سطح پاييني بوده خطرناك است و مي تواند حتي به بحران هاي سياسي منجر شود.

 پيش بيني ها حاكي از آنست كه نزاع جوامع جهاني در آينده اي نزديك بر سر آب و فرار از پديده خشكسالي خواهد بود كه نمودهايي از اين تنش در كشور، در مناطق مرزي و يا كشورهاي همسايه ديده مي شود.

 گرايش به استفاده از آبهاي غير تصفيه شده آلوده و شيوع بيماري در مناطق محروم از آسيبهاي ديگر اين پديده است.

‌از ديگر اثرات نامطلوب آن را در استان مازندران تضعيف و ركود شديد صنعت توريسم مي باشد.

 بهبود شبكه هاي آبياري كشاورزي ، استفاده از روش هاي نوين آبياري و بويژه بهره گيري از روش هاي كم آبياري از راهكارهاي برون رفت از اين مساله است. اين روش به ويژه براي استان مازندران كه برنج و كشت به شيوه سنتي آن در اولويت كشاورزان است بسيار حائز اهميت خواهد بود.

 متوسط بازده آب در بخش كشاورزي ايران پايين و بين 30 تا 40 درصد است، كه با توجه بيشتر به اين مسئله و استفاده از روش ها و فناوري نوين مي توان اين مقدار را بهبود بخشيد و به 60 تا 70 درصد رساند . 

روابط عمومي دانشگاه مازندران  - (rasedi980@gmail.com)