شهرستان سوادكوه یكی از شهرستانهای استان مازندران در شمال ایران است كه در ناحیه البرز مرکزی و در مجاورت استان سمنان قرار گرفته است. شهر پل سفید مركز شهرستان سوادکوه است که با شهر ساری مركز استان مازندران ۷۰ كیلومتر فاصله دارد.

شهرستان سوادكوه از سمت شمال به شهرستان قائمشهر، از سمت جنوب به شهرستان فیروزكوه و استان تهران، از سمت غرب به شهرستان بابل و از سمت شرق به شهرستان ساری و ارتفاعات دودانگه و دهستان چاشم (شهریارکوه) در استان سمنان محدود است.

وجه تسمیه و تاریخچه

سوادكوه در دوران مختلف تاریخ، محدوده ثابتی نداشته و همواره حدود و مرز آن در اثرعوامل طبیعی، اقتصادی و سیاسی تغییر یافته است.کشفیات باستان شناسی بهمراه اسناد و مكتوبات تاریخی حاكی از آن است كه سوادكوه از نواحی كهن طبرستان وایران بوده و انسجام بافت اجتماعی و فرهنگی آن در دوران اساطیری ایران ریشه دارد. این ناحیه همواره در تعیین مسیر تاریخ طبرستان حضور مؤثر داشته و مورد توجه حكام دولت مركزی بوده است. مورخینی مانند ابن اسفندیار تا قبل از قرن دهم هجری قمری آنرا جزئی از طبرستان در ایالت فرشوادگر ذكر كرده اند كه از شرق تا جرجان، از غرب تا دیارآذربایجان، از جنوب تا نواحی ری،قومس و دامغان وسعت داشت.

ایالت فرشوادگر كه در آثار مورخینی نظیر استرابون یونانی، ابن اسفندیار،میر ظهیرالدین مرعشی و كتاب اوستا از آن یاد شده تركیبی از واژه های تبری فرش به معنی دشت و جلگه، واد به معنی كوه و گر به معنی دریا ذكر شده است. در برخی دیگر از منابع تاریخی مانند التدوین آمده كه نام قدیم سوادكوه پتشخوارگر و پتشخرگر بوده و فرمانروایان و امرای بسیاری از این منطقه برخاسته و وقایع تاریخی مهمی نظیر ورود و سكونت فریدون پادشاه پیشدادی، پیكاررستم پهلوان مشهورشاهنامه فردوسی با دیوان مازندران و عبوراسكندر مقدونی در جنگ باداریوش سوم پادشاه ایران آخرین پادشاه هخامنشی در این ناحیه روی داده است.

در روایات شاهنامه فردوسی و اوستا، كتاب دینی پیروان آئین زرتشت آمده است كه سوادكوه در گذشته محل زندگی انسان‌های متمدنی بوده كه آئین دیوسنائی داشته واژهائی نظیر دیوا، دی، دوآزرك و دا كه اكنون نیز در زبان بومیان این نواحی رایج می باشد، از آن روزگاران به یادگار مانده است. نشانه هائی نیز از آئین میترائیسم ومهر پرستی در قرون اولیه میلادی و اواسط حكومت پادشاهان ساسانی، در این ناحیه وجود داشت. در زمان یزگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی ایران، حكومت سرزمین سوادكوه به ولاش واگذار و لقب فرشواد جر شاه به او اعطا گردید.

ساكنین این ناحیه بدلیل وضعیت طبیعی منطقه در بدو ورود سپاهیان عربها به ایران، سالیان متمادی با آنها و عوامل خلفای اموی مبارزه كرده و حتی تاقرن چهارم هجری بزبان پهلوی سخن می گفته و باخط پهلوی كتابت می كرده اند. كتیبه ای نیز به خط پهلوی ساسانی در بنای باستانی برج لاجیم بر جای مانده مربوط به قرن پنجم هجری قمری است. سرانجام اهالی منطقه با اختیار و تسلط كامل دین جدید را پذیرفته و به اسلام علوی روی آوردند. عده ای از مورخین بهمین دلیل سوادكوه را كوه سیاه معنی كرده و بر این عقیده اند كه اعراب در طی سالها مبارزه با مردم این ناحیه شكست خورده و بدلیل هراس ناشی از هیبت كوههای مرتفع وصعب العبور كه از انبوه درختان بلند و كهنسال پوشیده بوده نام سوادكوه یا كوه سیاه را بر این سزمین نهادند.

در عهد خلافت مأمون خلیفه عباسی،اسپهبد مازیار به جر شاه یا پادشاه كوهستان ملقب گردید. این كوه بخشی از كوههای آپارسن قدیم بود كه در كتاب اوستا او پامیری یسنا خوانده می شد و اكنون نیز همین نام در سوادكوه وجود دارد.

در برخی از اسناد و مكتوبات تاریخی بجای مانده از جمله كتاب التدوین، سوادكوه را همان ناحیه مشهور فرشوادگر دانسته اند كه در آثار مورخین مختلف در طی دوران تاریخی فرشوادگر، پرشخوارگر، پتشخوارگر، پرخواتروس، فرشوادجر، پذشخوارگر نیز خوانده شده است.

درهمین كتاب ذكر شده كه تا زمانحكومت فریدون، ششمین پادشاه پیشدادی ایران، سوادكوه جزء اقطار مازندران در حوزه فرشوادگر بوده و فریدون در ناحیه شیلاب یاتیلاب سوادكوه بزرگ شده است. در كتاب اوستا نیز آمده كه فرشوادگر در جنوب دریای فرا فكرت قرار دارد و تخت گاه دیوان مازنی است.

در تحولات اجتماعی و تاریخی بعد از قرن پنجم تا اواخرقرن سیزدهم هجری قمری نیز همواره نام سوادكوه به‌عنوان منطقه ای امن و محفوظ مطرح بوده است. بهمین دلیل باید اذعان داشت كه بافت فرهنگی، اجتماعی و تمدن غنی و باستانی این منطقه به سنت دیگر مناطق كشور در طی فراز و نشیبهای تاریخ دچارآسیب كمتری شده است.

نام این منطقه از واژه هند و ایرانی سو، زئو، دئو، گرفته شده كه معادل واژه فارسی روشنائی است. واژه های شبیه آنها نیز كماكان در گویش و نام اماكن مختلف وجود دارد. واژه سات نیز در اغلب نقاط مازندران بجای واژه صاف و روشن بكار می رود. در سوادكوه نیز در نام روستای سات روآر، مرتع سوته، رودخانه ذبیر و در زیرآبو سئو رویا آب روشن، فرمانهای مختلف این واژه باستانی دیده می شود.

درحال حاضر نیز اهالی منطقه كوه های صاف و عاری از درخت را ساكو می خوانند كه مخفف كلمه سات كوه یا كوه صاف می باشد.

عده ای نیز بر این عقیده اند كه نام سوادكوه از كوه, سوات گرفته شده كه در جنوب شرقیروستای چرات در دهستان ولوچی واقع شده و در ارتفاعات آن آثاری از تمدن قدیم مشاهده می شود كه احتمالاً بدلیل استقرار حاكمان قدیم سوادكوه بر جای مانده است.

با توجه به اینكه واژه سات با دگرگونی واژه سئو یا دئو پدید آمده و به معنی صاف روشن در جملات بكار می رود بهتر آن است كه نام سوادكوه را بر گرفته از واژه سات كوه یا كوه صاف و بدون درخت بدانیم. در حال حاضر نیز واژه های سات روآر به معنی آب زلال و روشن، سئو دركا به معنی زلال و صاف، ذیب لا به معنی روشن و درگویش بومیان منطقه بكار می رود.

عده ای ازمحققین نیز معقدند كه نام سوادكوه با تغییر واژه كهن فرشوادگر به فرشواد كوه سپس تبدیل آن به سوادكوه پدید امده است.

در بر خی از اسناد و كتب تاریخی اسامی دیگری مانندقارن كوه، شروین كوه، جبال شروین و كولاچی نیز برای این نا حیه بكار رفته است. میرظهیرالدین مرعشی نیز در میان وقایع تاریخی قرن هشتم هجری قمری آن راگلابی نامیده كه علت آن معلوم نیست.

سوادكوه تا سال 1359 بعنوان بخشي از شهرستان قائمشهر در جنوب آن قرار داشت. اما در سال 1359 طي تصويب‌نامه شماره 6246 مورخ 21/4/1359 بخش سوادكوه به عنوان شهرستان مستقل از قائمشهر مجزا گرديد و از اين پس در تقسيمات كشوري بعنوان شهرستان مستقل مطرح گرديد. مركز آن شهر پل‌سفيد ميباشد كه در سال 1375 داراي 8700 نفر جمعيت و 6/1 كيلومتر مربع وسعت بوده است. شهرستان سوادكوه در حال حاضر داراي 2441 كيلومتر مربع وسعت و در جنوب شهرستان قائمشهر واقع شده است. اين شهرستان از 2 بخش و 6 دهستان و 198 آبادي تشكيل شده است و داراي چهار شهر بنامهاي پل سفيد، شيرگاه، زيراب و آلاشت ميباشد.

 جمعیت
بر اساس آخرین سرشماری عمومی كشور جمعیت شهرستان سوادکوه 68286 نفر بوده و مساحت آن به 2078 كیلومتر مربع می رسد. این شهرستان با ترا كم نسبی جمعیت 9/32 نفر در هر كیلومتر مربع مساحت، دارای پائین ترین میانگین در سطح شهرستانهای استان مازندران است.

 تقسیمات کشوری
شهرستان سوادکوه از دو بخش بنامهای بخش مرکزی وشیرگاه و چهار شهر بنامهای پل سفید، زیرآب، شیرگاه و آلاشت تشکیل شده است. این شهرستان در مجموع از شش دهستان بنامهای سرخ كلا با بیست آبادی، راستوپی با 69 آبادی، ولوپی با 52 آبادی، كسلیان با 17 آبادی، شرق و غرب شیرگاه با 31 آبادی و دهستان لفور با 29 آبادی تشکیل شده است.

بخش مرکزی شهرستان سوادکوه
دهستان راستوپی
دهستان سرخکلا
دهستان ولوپی
دهستان کسلیان
شهرها: آلاشت، پل سفيد و زیرآب

بخش شیرگاه
دهستان شرق و غرب شیرگاه
دهستان لفور
شهر: شیرگاه

 تاریخ
ناحیه سوادکوه در دوران مختلف تاریخ، محدوده ثابتی نداشته و مرزهای آن در اثر عوامل طبیعی، اقتصادی و سیاسی تغییر یافته است. یافته‌های باستان‌شناسی بهمراه اسناد و نوشته‌های تاریخی حاکی از آن است که سوادکوه از نواحی کهن طبرستان و ایران بوده و انسجام بافت اجتماعی و فرهنگی آن در دوران اساطیری ایران ریشه دارد. این ناحیه همواره در تعیین مسیر تاریخ طبرستان حضور مؤثر داشته و مورد توجه حکام دولت مرکزی بوده است. مورخینی مانند ابن اسفندیار تا قبل از قرن دهم هجری قمری آن را جزئی از ناحیه تپورستان در ایالت فرشوادگر ذکر کرده‌اند که از شرق تا جرجان، از غرب تا دیار آذربایجان، از جنوب تا نواحی ری، قومس و دامغان وسعت داشت.

احتمالاً نام فرشوادگر که در آثار مورخینی نظیر استرابون یونانی، ابن اسفندیار، میر ظهیرالدین مرعشی و کتاب اوستا از آن یاد شده ترکیبی از واژه‌های تبری فرش به معنی دشت و جلگه، واد به معنی کوه و گر به معني دروازه باشد. در برخی دیگر از منابع تاریخی مانند التدوین آمده که نام قدیم سوادکوه پتشخوارگر و پتشخرگر بوده و فرمانروایان و امرای بسیاری از این منطقه برخاسته‌اند. این ناحیه جای رخدادهای اساطیری مانند ورود و سکونت فریدون پادشاه پیشدادی، پیکار رستم پهلوان مشهور شاهنامه فردوسی با دیوان مازندران، و نیز وقایع تاریخی مانند عبور اسکندر مقدونی در جنگ با داریوش سوم آخرین پادشاه هخامنشی شمرده شده است.

در روایات شاهنامه فردوسی و اوستا، کتاب دینی پیروان آئین زرتشت آمده است که سوادکوه در گذشته محل زندگی انسان‌های متمدنی بوده که آئین دیوسنائی داشته و با اشو زرتشت دشمنی می‌‌ورزیدند.

واژه‌هائی نظیر دیوا، دی، دوآزرک و دا که اکنون نیز در زبان بومیان این نواحی رایج می‌‌باشد، از آن روزگاران به یادگار مانده است. نشانه‌هایی نیز از آئین میترائیسم و مهر پرستی در قرون اولیه میلادی و اواسط حکومت پادشاهان ساسانی، در این ناحیه وجود داشت. در زمان یزگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی، حکومت سرزمین سوادکوه به ولاش واگذار و لقب فرشواد جر شاه به او اعطا گردید.

ساکنین این ناحیه بدلیل وضعیت طبیعی منطقه در بدو ورود سپاهیان مسلمان به ایران، سالیان متمادی با آنها و عوامل خلفای اموی مبارزه کرده و حتی تا قرن چهارم هجری بزبان پهلوی سخن می‌‌گفته و با خط پهلوی کتابت می‌‌کرده اند. کتیبه‌ای نیز به خط پهلوی ساسانی در بنای باستانی برج لاجیم بر جای مانده مربوط به قرن پنجم هجری قمری است.

در عهد خلافت مأمون خلیفه عباسی، اسپهبد مازیار به جر شاه یا پادشاه کوهستان ملقب گردید. این کوه بخشی از کوههای آپارسن قدیم بود که در کتاب اوستا او پا میری یسنا خوانده می‌‌شد و اکنون نیز همین نام در سوادکوه وجود دارد.

در برخی از اسناد و نوشته‌ها، از جمله کتاب التدوین، سوادکوه را همان ناحیه مشهور فرشوادگر دانسته‌اند که در آثار مورخین مختلف فرشوادگر، پرشخوارگر، پتشخوارگر، پرخواتروس، فرشوادجر، پذشخوارگر نیز خوانده شده است.

در همین کتاب ذکر شده که تا زمان حکومت فریدون، ششمین پادشاه پیشدادی ایران، سوادکوه جزء اقطار مازندران در حوزه فرشوادگر بوده و فریدون در ناحیه شیلاب یا تیلاب سوادکوه بزرگ شده است. در کتاب اوستا نیز آمده که فرشوادگر در جنوب دریای فرا فکرت قرار دارد و تخت گاه دیوان مازنی است.

در تحولات اجتماعی و تاریخی بعد از قرن پنجم تا اواخر قرن سیزدهم هجری قمری نیز همواره نام سوادکوه به‌عنوان منطقه‌ای امن و محفوظ مطرح بوده است. بهمین دلیل بافت فرهنگی، اجتماعی و تمدن غنی و باستانی این منطقه طی فراز و نشیبهای تاریخ دچار آسیب کمتری شده است.

نام این منطقه از واژه هند و ایرانی سو، زئو، دئو، گرفته شده که معادل واژه فارسی روشنائی و واژه عربی صاف است. واژه‌های شبیه آنها نیز کماکان در گویش و نام اماکن مختلف وجود دارد. واژه سات نیز در اغلب نقاط مازندران بجای واژه صاف و روشن بکار می‌رود. در سوادکوه نیز در نام روستای سات روآر، مرتع سوته، رودخانه ذبیر و در زیرآبو سئو رویا آب روشن، فرمانهای مختلف این واژه باستانی دیده می‌شود.

درحال حاضر نیز اهالی منطقه کوههای صاف و عاری از درخت را ساکو می‌‌خوانند که مخفف کلمه سات کوه یا کوه صاف می‌‌باشد.

عده‌ای نیز بر این عقیده‌اند که نام سوادکوه از کوه سوات گرفته شده که در جنوب شرقی روستای چرات در دهستان ولوپی واقع شده و در ارتفاعات آن آثاری از تمدن قدیم مشاهده می‌شود که احتمالاً بدلیل استقرار حاکمان قدیم سوادکوه بر جای مانده است.

با توجه به اینکه واژه سات با دگرگونی واژه سئو یا دئو پدید آمده و به معنی صاف روشن در جملات بکار می‌رود بهتر آن است که نام سوادکوه را بر گرفته از واژه سات کوه یا کوه صاف و بدون درخت بدانیم. در حال حاضر نیز واژه‌های سات روآر به معنی آب زلال و روشن، سئو درکا به معنی زلال و صاف، ذیب لا به معنی روشن و در گویش بومیان منطقه بکار می‌رود.

عده‌ای از محققین نیز معقدند که نام سوادکوه با تغییر واژه کهن فرشوادگر به فرشواد کوه سپس تبدیل آن به سوادکوه پدید امده است.

در بر خی از اسناد و کتب تاریخی اسامی دیگری مانند قارن کوه، شروین کوه، جبال شروین و کولاچی نیز برای این ناحیه بکار رفته است. میرظهیرالدین مرعشی نیز در میان وقایع تاریخی قرن هشتم هجری قمری آن را گلابی نامیده که علت آن معلوم نیست.

 اقلیم
شهرستان سوادکوه در یک دره وسیع طولانی ودر دامنه‌های شمالی رشته کوههای البرز مرکزی واقع شده است. حوزه کلی این ناحیه از منتهی الیه جلگه‌های جنوبی، و 30 کیلومتری دریای خزر آغاز ده و با شیب بسیارتند به سوی جنوب کشیده می‌شود. پوشش ارتفاعات تا بلندی 2000 متری سرسبز و جنگلی و از آن به بعد مرتعی، خشک با آب و هوای سردسیری می‌‌باشد.

جهت شرقی و غربی این ارتفاعات به موازات سواحل دریای خزر مانع و سد بزرگ برای تبادل جریان‌های جوی بین این دریا و فلات مرکزی یاران بوده و جریانهای غربی به همراه ابرهای باران آورکه از غرب اروپا به ایران می‌‌رسند در کنار دیواره‌های این کوهستان محبوس شده و باعث ریزش برف و باران فراوان و سودمند می‌شوند. بخش مرکزی این رشته کوهها در سوادکوه قرار دارد. ارتفاعات و تپه ماهورهائی که از جنوب به شمال کشیده شده‌اند به سرعت بلندی خود را از دست می‌‌دهند و به جلگه مازندران و بر حاشیه جنوبی شهرستان قائم‌شهر منتهی می‌شوند. آبادیهای فراوانی نیز در دل این ارتفاعات قرار داشته و در سطح شهرستان سوادپراکنده اند.

دهستان راستوپی از مجموعه کوههائی تشکیل شده که بلندترین نقطه آن بنام قله قدمگاه، 3651 متر از سط ح دریا ارتفاع دارد. حوزه ارتفاعات و دره‌های شلفین نیز منطقه ولوپی را تشکیل می‌‌دهند که ارتفاع آنها از جنوب به شمال و متمایل به شرق کاسته شده و بلندترین نقطه این ناحیه نیز 3500 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. شهر آلاشت در ارتفاع 1800 متری شیب شرقی این ناحیه واقع شده است.

دهستان لفور از مجموعه دره‌ها و ارتفاعات تشکیل شده است که بلندترین نقطه آن بنام روستای بورخانی، 1651 متر از سط ح دریا ارتفاع دارد. حوزه ارتفاعات و دره‌های لفور شامل ارتفاعات منطقه امام کلا ودره مرزیدره، دره میرارکلا، دره آذز(خربمرد) ارتفاعات اسبوکلا و دره موزین را تشکیل می‌‌دهند که ارتفاع آنها از غرب به شرق و متمایل به سمت رشته کوه البرز افزایش می‌‌یابد که این دره‌ها و ارتفاعات به به دره‌ها و ارتفاعات وسو منطقه لفور را در غرب شهرستان سوادکوه پدید آورده‌اند که دارای جنگلهای انبوه و بسیار زیبائی می‌‌باشد.

اختلاف ارتفاع زیاد در فواصل اندک و شیب زیاد زمین سبب شده است که آب و هوا و پوشش گیاهی سوادکوه بسیار متنوع باشد.

بارندگی بیشتر در ارتفاعات این شهرستان بصورت برف در نواحی کم ارتفاع شمالی بصورت باران رخ می‌دهد.

نواحی قشلاقی آن در ارتفاع 200 الی 750 متر و ارتفاع بالا از 1700 متری تا نواحی ییلاقی و مراتع، کاملاً متمایز از یکدیگرند. مراتع این ناحیه از بهترین و غنی‌ترین مرتع‌های کشور بشمار می‌روند.

 اقتصاد و فرهنگ
شهرستان سوادکوه از نظر اقتصادی یکی از محرومترین شهرستان‌های استان مازندران است. در گذشته‌ای نه چندان دور مراتع غنی این منطقه منبع درآمد ساکنین آن بود و مردم این ناحیه اکنون نیز به علت شرائط مناسب اقلیمی به دامپروری اشتغال دارند. تا قبل از ملی شدن مراتع و اصلاحات ارضی سوادکوه یکی از مهم‌ترین تأمین کننده مواد لبنی و گوشتی بازار تهران و مازندران به شمار می‌رفت.

در حال حاضر نیز سوادکوه از قطب‌های دامپروری استان مازندران است و یکی از بهترین نژادهای گوسفند زل در این ناحیه پرورش داده می‌شود.

بعلت کوهستانی بودن منطقه کشاورزی در این شهرستان از رونق چندانی برخوردار نیست و در نواحی جنوبی آن کشت گندم، جو و ارزن در گذشته مرسوم بود. کشت و کار در نواحی جلگه‌ای شمال آن و در حومه شهر شیرگاه دارای رونق بیشتری است و برنج کاری قسمت اصلی تأمین معاش و گردش امورات اقتصادی آن بشمار می‌رود. در اوایل قرن چهاردهم قمری با کشف منابع عظیم زغال سنگ، در ناحیه البرز مرکزی، بسیاری از بومیان این منطقه در این بخش مشغول بکار شده و کار در معادن و امور جنبی آن چهره اقتصادی سوادکوه را دگرگون نمود.

علاوه بر ذخائر عظیم ذغال سنگ، منابع معدنی دیگر مانند فلورین و سیلیس نیز از در آمدهای اقتصادی این ناحیه بشمار می‌رود و عده کثیری نیز در خدمات مربوط به راه آهن دولتی کشور اشتغال دارند.

جنگلهای سوادکوه، نیز نقش اندکی در امورات اقتصادی ناحیه دارند. این شهرستان دارای 1050000 هکتار جنگل آباد و مرغوب، 160000 هکتار جنگل نامناسب و 108000 هکتار مرتع می‌‌باشد.

صنایع دستی نیز در گذشته از منابع در آمد سوادکوه به شمار می‌‌رفت و در حال حاضر بعلت مهاجرت جمعیت آن و عدم توجه جوانان، بخش ناچیزی از درآمدها را بخود اختصاص داده است.

این شهرستان با توجه به دارا بودن جاذبه‌های متنوع گردشگری، با اجرای سیاست‌های مناسب در بخش گردشگری تغییرات مثبت فراوانی را در همه جوانب اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی شاهد خواهد بود.

از صنایع موجود در منطقه می‌توان به کارخانه چوب لاجیم، اشباع تراورس شیرگاه، کارخانه فرآورده‌های چوبی گله و سنگده دودانگه اشاره کرد.

از نظر سوابق فرهنگی نیز منطقه سوادکوه دارای پیشینه‌ای بسیار روشن در ایران بوده و شخصیت‌های بزرگی را در علوم مختلف به جامعه علمی کشور تقدیم کرده است. در حال حاضر نیز ساکنین این شهرستان از فرهنگ اصیل، سنتی و بسیار غنی برخوردارند که در رفتار اجتماعی آنان نیز نمود یافته است. وسعت زیاد و شرائط سخت اقلیمی و طبیعی باعث گردیده که به ایجاد موسسات فرهنگی و آموزش عالی در سوادکوه کمتر توجه شود ولی با روند موجود امید به توسعه آن می‌رود.

 آثار باستانی شهر ستان سواد کوه
مكتوبات تاریخی حاكی از آن است كه قلاع بیشماری در منطقه كوهستانی سوادكوه وجود داشته كه بیشتر آنها از بین رفته اند. در حال حاضر در برخی از نقاط این ناحیه آثاری از این قلعه بر جای مانده كه مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
برج لاجیم: از بزرگ‌ترین آثار باستانی این شهر ستان و همچنین استان ماندران برج لاجیم است که در قرن 5 هجری قمری در روستای لاجیم بنا گردید که دارای جاذبه‌های توریستی بسیاری است.
برج دیو كلی
كاروانسرای گدوك
قلعه كنگ لو
قلعه اولاد
غار اسپهبد خورشید یا کرکیل دژ
پل باستانی شیرگاه
پل شاپور
پل قدیمی پل سفید
آرامگاه مقتولین راه آهن سوادكوه
آرامگاه اخوت

كلیسای سوادكوه: این كلیسای كوچك با پلان مستطیل شكل در جانب شرقی جاده سوادكوه، در 90 كیلومتری جنوب قائم شهر، در محل سرخ آباد قرار دارد. این معبد در اوایل دوران پهلوی برای انجام مراسم مذهبی كاركنان راه آهن ساخته شد و در حال حاضر در شرف ویرانه كامل قرار دارد. تاریخ
قلعه گردن اوریم كه یكی از مرتفع ترین قله های سوادكوه می باشد.
قلعه اساس در پشت روستای ازون ده در اطراف شهر پل سفید كه این مكان نیز از لحاظ جغرافیائی دارای ارتفاع زیادی است.

قلعه پرستوك در مجاورت روستای سرخ كلا در حاشیه شمالی شهر زیرآب بنا گردیده بود. مصالح اصلی آن سنگ با ملاط ساروج بوده و در بالای قلعه در میان یك حوض چاهی عمیق مشاهده می شود. با تحقیق در پلان آن مشخص شده كه بنا بر روی چهار نیل پایه قوی قرار داشته و دارای دو دروازه و چهار برج نگهبانی بوده است. در 50 متری آن قلعه ای دیگر معروف به قلعه وزیری قرار دارد.

قلعه خاجمه كوه كه در مقابل قلعه پرستوك قرار داشته و كوچكتر از آن است پلان دارای شكل مدور با یك دروازه می باشد. در فاصله 10 متری بیرون دیوار چاهی قرار داشته كه آب قلعه را تأمین می كرد. بدلیل وضعیت منطقه این احتمال وجود دارد كه سنگهای این بنا از فاصله 15 كیلومتری با دست به دست كردن توسط سربازان و كارگران بر پای كار رسیده است.

برج كوچك منطقه سوادكوه كه در یكی از ییلاقات شهر زیرآب است و با سنگ و ملاط ساروج ساخته شده است.

قلعه عباس آباد: پل معروف ورسك در منطقه عباس آباد قرار دارد. كوهی متصل به پایه جنوبی پل واقع شده كه بر روی آن یك محوطه شیب دار دیده می شود. در این مكان آثار از ویرانه های یك قلعه قدیمی مشاهده می شود كه در مصالح عمده آن سنگ، گچ، آجر و ساروج بوده و محققین در سده های قبل وجود آثاری از بارو، حصار، اتاق های متعدد و پایه های برج را ثبت كرده اند.

قلعه قدیمی در اراضی جنگلی قفلك در كنار رودخانه كسلیان، در شرق شهر شیرگاه و در جانب غربی جنگل كند بن یار علی بیك. برای رسیدن به این محل باید از شیرگاه به جنگل قلك و حسن بور زیرآب و شاه كوه عبور كرد. اكنون نیز این مكان مملو از آجرهای قدیمی، سفاهای رنگارنگ است. بیشتر آجرها با ابعاد بزرگ و مربوط به دوران ساسانی می باشد.

آثار قلعه و برج ویرانه با پی بنای بسیار زیبا در كنا غار اسپهبد خورشید.
قلعه گردن در عباس آبد راستوپی
آثار یك قلعه باستانی در جانب راست آخرین تونل به طرف فیروزكوه در مجاورت راه آهن دوگل كه با آجر، گچ و ساروج نباشده باشد.

ویرانه یك قلعه در راه گدوك به ورسك قبل از اولین تونل در جانب شرقی جاده اصلی.

آثار تاریخی دیگر شهرستان سوادكوه عبارت‌اند از :
حمام قدیمی روستای اسبوكلا، در 20 كیلومتری شهر شیرگاه.
حمام قدیمی روستای فرامرز كلا، در 10 كیلومتری شهر شیرگاه.

مسجد شهر آلاشت

مسجد جامع شهر زیرآب: كه سقف چوبی آن با كنده كاریهائی زیبائی از دعای صد بند (جوشن كبیر) با ظرافت و خطی خوش و بلوكه های چوبی منظم، از شاهكارهای هنری به شمار می رود.
تكیه روستای بایع كلا: در 10 كیلومتری شهر پل سفید با یك علم جالب توجه كه اهالی بر این عقیده اند كه از عالم غیب به این مكان امده است.

برج لمرز: با قدمت فراوان در 8 كیلومتری شهر پل سفید.
تپه چكوت: در اراضی جنگل روستای سرآب گردان شهر شیرگاه، در اطراف این محوطه باستانی گنگ ها و یا لوله های سفالین به طول 30سانتی متر كشف شده و معروف است كه در روزگاران قدیم شیر گاو و گوسفند را پس از دوشیدن با این لوله های سفالی به محل شاه زیارت هدایت می كردند.
محوطه باستانی هفت كولی در اراضی جنگلی روستای چالی شهر شیرگاه با سفالها و آجرهائی كه بیانگر آبادی و رونق این ناحیه در سده های قبل می باشد.

حمام و عمارت علی محمد خان در روستای برنت در 30 كیلومتری شهر پل سفید.
تپه باستانی كتی لته در شیرگاه: بقایای راه قدیمی در گدوك و 40 كیلومتری پل سفید به طرف جنوب كه باقیمانده جاده عباسی قدیم است كه از اصفهان تا فرج آباد و استراحتگاه شاه عباس اول در سواحل دریای خزر ادامه می یافت. این راه در سال 1051 و یا 1031 هجری قمری با طراحی یك مهندس هلندی و زمان صدارت سارو تقی ساخته شد.

 آداب و رسوم
تا چند دهه قبل آداب و رسوم سنتی كه از دوران باستان به یادگار مانده بود در سوادکوه رواج داشت اكنون بسیاری از آنها به خاطر رسوخ تفكرات خاص شهر نشینی به فراموشی سپرده شده و نسبت های بر جای مانده نیز دچار تغییرات اساسی گردیده است.

مردم منطقه سوادكوه مانند دیگر مناطق مازندران آئینهای سنتی و مذهبی ماه مبارك رمضان، عید فطر، قربان و غدیر خم و چشنهای میلاد ائمه بهمراه سوگواری خاص ماه محرم و آئین های ملی عید نوروز، شب یلدا را بر پا میدارند.

از دیگر سنتهای زیبا و نیكوی قدیمی شب نشینی است كه توأم با بیان حكایات و اساطیر قدیم می باشد. در این دور هم نشینی ها تنقلات و شیرینی های سنتی مانند پشت زیك، ماكلمه و نان كتی نیز تهیه و استفاده می شود و تا میهمان قندان را بر نگرداند، میزبان دادن چای را قطع نمی كند.

باورهای خرافی مثل زوزه شغال، بانگ مرغ، دیدن زن در شروع مسافرت بر سر راه و . . . نیز وجود داشت و اكنون نیز بندرت دیده می شود. در آئین سنتی 26 عید ماه كه هر ساله در پایان ماه تیر برگزار می شود اهالی بیاد در گذشتگان و نیاكان خود در كنار مزار آنها به مرثیه خوانی، پذیرای و برپائی ورزشهای سنتی اهتمام می ورزند. از رسوم جالب دیگر منطقه، مراسم پنو می باشد كه خاص دامداران و دامپروران بوده و بیشتر در زمان انتقال دامها به نواحی ییلاقی و ارتفاعات اجرا می شود.

مراسم نوروز خوانی در ماه پایانی زمستان و در آستانه عید نوروز شبانان و چوپانان مناطق ییلاقی شب هنگام با كوبیدن درب منازل آغاز بهار و پایان زمستان را بشارت می دهند. علاوه برآن با تكان دادن زنگوله و ایجاد سر و صدا وارد روستاها می شوند و با آهنگ و آوئی ویژه شعر می خوانند و از صاحب خانه مژدگانی طلب می كنند. زنان كدبانو مژدگانی دادن را نیك پنداشته و از شگون های خوب می دانند. در برخی از اوقات نوروزی خوان یك كیسه كوچك را به سر یك طناب كوتاه می بندند و آن را به داخل منازل انداخته و صاحب خانه پس از پركردن كیسه از پول یا شیرینی، تخم مرغ، قند، چای و آن را به نوروزی خوان برمی گرداند.

جاذبه های ورزشی
كشتی محلی این ورزش سنتی، زیبا از زمانهای دور در سوادكوه از جایگاه و اعتبار خاصی برخوردار بوده و جزء مهم‌ترین ورزشهای این نا حیه به شمار می رفته است.

در مناسبتهای مختلف، بویژه در جشنهای 26 عید ماه، جوانان و ورزشكاران هنر خود را در میدان امامزاده حسن، امامزاده علی و چند مكان دیگر به نمایش می گذارند و به برندگان نیز جوایزی مانند گاو و گوسفند تعلق می گیرد.

 مرده گیری
این ورزش نیز از قدیم الایام در مراسم عروسی انجام می شود و در حال حاضر كم تر از گذشته به آن توجه می شود.

ورزشهای دیگر سوادكوه عبارت‌اند از

لی له
پرش و پلنگ پرش
چلی كته كا
خرك جوز بوز
كلچور بازی
هفت سنگ
اسب سواری
كل كاه

علاوه بر موارد فوق شهرستان سوادكوه به خاطر برخورداری از ارتفاعات مختلف مورد توجه علاقمندان به ورزش كوهنوردی است. برای جذب دوستداران این ورزش نوح به ارتفاعات سوادكوه، مورد شناسائی، معرفی، تبلیغ و احداث امكانات اولیه نیز باید اقداماتی صورت گیرد. برخی از ارتفاعات و قله های معروف این منطقه عبارت‌اند از:

ارتفاعات شوركچال.
قله امامزاده حسن در 50 كیلومتری شمال غرب شهر پل سفید در مجاورت منطقه آلاشت.
كوه چرات در 50 كیلومتری جنوب غرب شهر پل سفید در داخل منطقه آلاشت.
قله اتابك در دهستان راستوپی با 3271 متر ارتفاع.
ارتفاعات 3500 متری دهستان ولوپی جنوب غرب شهر پل سفید.
ارتفاعات شاراق.
ارتفاعات وسو با 2865 متر ارتفاع در منطقه لفور، شمال غرب شهر پل سفید.
قله خروندو در 24 كیلومتری انارم كوه استخر با 3602 متر ارتفاع.
كوه قدمگاه در 42 كیلومتری جنوب شرق شهر پل سفید در منطقه خطیر كوه با 3651 متر ارتفاع.
ارتفاعات گدوك شاه.
قله سنگو در 35 كیلومتری جنوب شهر پل سفید در منطقه ورسك.
قله ارفعکوه در 30 كیلومتری شهر پل سفید در منطقه ارفع ده.
ارتفاعات پیاز مرك.
قله امامزاده عباسعلی در 35 كیلومتری شهر پل سفید در منطقه ملرد.
ارتفاعات شلیفن.
كوههای جالم.

 غذاهای سنتی
مردم سوادكوه بسیار مهمان نواز و سخاوتمند هستند و میهمان در نزد آنان از حرمت و ارزش والائی برخوردار است. بدین خاطر در پذیرائی و تزئین سفره غذا نیز دارای ذوق و سابقه درخشانی می باشند در طبخ غذا هم هنر و ظرافت بسیاری بكار می برند. برخی از غذاهای سنتی این منطقه عبارت‌اند از:

تیرنگ بشتی: كه غذای بسیار لذیذ و مقدس بوده و به غذاهای دسته جمعی و گروهی معروف است. تهیه آن بدین صورت می باشد كه برنج مرغوب با شیر پخته می شود وسپس روغن حیوانی را تفت داده و به آن اضافه می كنند و در ادامه شیر، ماست و سر ماست نیز با آن مخلوط شده و پس از بهم زدن مورد استفاده قرار می گیرد.

ارسیولی: كه نوعی نان است و با آرد برنج و تنور سنتی تهیه می شود و كیفیت و طعم آن نیز كم نظیر است.

كماج: نوعی شیرینی مقدسی است و با آرد، زردچوبه، كره یا روغن حیوانی و شیر درست می شود و بسیار مطبوع و خوش خوراك می باشد. این غذا بیشتر توسط دامداران تهیه می شود.

حلوای مخصوص : كه در عروسیها و اعیاد و جشن های مذهبی، سنتی و ملی تهیه می گردد. از فرآوردههای دیگر غذائی این منطقه می توان به پیسه گنه و محصولات لبنی مانند خامه، سرشیر، ماست، سرماست، دوغ، كشك، پنیر، كره، آلوشه و تنقلاتی مانند پشت زیك، ماكلمه و نان كتی اشاره كرد

 صنا یع دستی
سوادكوه از زمانهای قدیم به عنوان یكی از مناطق مهم در تولید صنایع دستی به شمار می رفت. اكنون به این هنرهای سنتی كمتر توجه می شود و در صورت عدم برنامه ریزیهای مناسب و كارشناسانه، بعلت عدم توجیه اقتصادی سایه های كمرنگ آنها محو خواهد شد.

وجود نداشتن تضمین برای خرید تولیدات صنایع دستی، پائین بودن سقف تسهیلات بانكی از تنگناهای مهم این بخش است. با حمایت دولت، حذف موانع گمركی جهت صادر كردن فرآورده ها، تشویق هنرمندان و تولید كنندگان، حمایتهای مالی و اعتباری، برپائی نمایشگاههای صنایع دستی در داخل و خارج كشور برای معرفی، تبلیغ و بازاریابی دست آفریده ها می تواند این ظرائف سنتی كه در فرهنگ و تمدن كهن این منطقه ریشه دارد را احیا كند.

 از مهم‌ترین صنایع دستی سوادكوه می توان صنایع چوبی مانند قاشق، لاك، لاكچه، كچه شن، ملاقه، آبگردان، ظروف و كاسه های ویژه دامداران، تلم برای تبدیل ماست به دوغ و كره را برشمرد. در اطراف شهر شیرگاه و در دهستان شرق و غرب شیرگاه و در بخش لفور تولید نخ ابریشم بصورت سنتی و دست بافته های ابریشمی متدوال است. در مناطقی مانند دهستان لفور و منطقه خوش آب و هوای آلاشت دست بافته های زیبائی مانند شمد، كرچال، پتوهای نخی، جوراب و دستكش پشمی، باشلق، چوخا، پارچه های دلیجی رایج بوده و طرح های ركمی و كوتری زیر روی جوراب ها دیدنی و خیره كننده است.

در اكثر نقاط مواد كده نیز گلیم بافی و جاجیم بافی نیز صورت می گیرد. یكی از صنایع دستی بسیار مهم ناحیه سوادكوه قالی بافی است كه در كار اصلی منطقه یعنی دامپروری ریشه دارد. مسیر تكاملی فرش بافی از نمدمالی و گلیم بافی و جاجیم بافی تا فرش های دست بافت چندین قرن سابقه دارد. دقت و تسلط مردم سوادكوه به در زمینه تولید، نوع، كیفیت و نقش قالی، نشانگر آشنائی آنان به زیرو بم این صنعت زیبا و سود آور می باشد.

 رودخانه هاي سوادکوه
رود تالار : بومیان آن را تلار رود نیز می نامند. این رودخانه از ارتفاعات گدوك، عباس آباد و شفلین سرچشمه گرفته و پس از طی مسافت تقریبی 80 كیلومتر به دریای خزر می ریزد. در مسیر نیز رودهای بزرگ و كوچك به آن می پیوندند. در تمامی طول مسیر راه آهن سراسری شمال به جنوب كشور و جاده تهران به شمال در موازات آن دیده می شود. مناظر طبیعی اطراف آن نیز بسیار زیباست. وجه تسمیه آن نیز برگرفته از نام اقامتگاه گالش ها و دامداران می باشد كه با چوب در جنگلها ساخته می شود. عده ای نیز معتقدند كه كه از تركیب دو واژه تل یا تیل به معنی گل و آر به معنی آب تشكیل شده و در جمع به معنی آب گل آلود می باشد.

در حال حاضر علیرغم توان بالقوه این رودخانه و امكانات طبیعی اطراف آن بهمراه مسیرهای دسترسی مناسب، بهره برداری اصولی از آن صورت نمی گیرد. با این حال همواره مسافرین زیادی در اطراف آن بصورت موقت برای گردش و استراحت، استفاده می كنند.

رودهای دیگر این شهرستان عبارت‌اند از:

رودخانه ولوپی :كه از كوههای چرات ودراسله سرچشمه گرفته و در دوراهی آزادمهر به رود تالار می پیوندد.

رودخانه كسلیان :كه از ارتفاعات شرق شهر شیرگاه سرچشمه می گیرد و در این شهر به رود تالار ملحق می شود و بدلیل برخورداری از مناظر زیبا در اطراف، سالانه پذیرای مسافران زیادی است.

رودخانه راستوپی، ساهرود و لفور.

نام شهر زیرآب :نیز از یك نهر بنام ذبرو گرفته شده كه به معنی آب روشن می باشد. این رود از شیب تند ارتفاعات ذنگالو در غرب شهر زیرآب سرچشمه می گیرد. ذبرو یك واژه تركیبی است. واژه زی یا زیو به معنی صاف و روشن و واژه رو در اصطلاح بومیان به رودخانه اطلاق می گردد.

رود آلاشت یا لله بند : نیز با حجم آبدهی سالانه 426/59 میلیون متر مكعب، پس از طی مسافت 51 كیلومتر به رود تالار متصل می شود.

 كوهستانهاي سوادکوه
قله ها و كوهستانهای شاخص شهرستان سوادكوه در بخش معرفی جاذبه های ورزشی ذكر گردیده كه عبارت‌اند از

قله امامزاده حسن، كوه چرات، قله اتابك، ارتفاعات ولوپی، ارتفاعات وسو، قله خر و نرو، كوه قدمگاه، قله سنگو، قله ارفع كوه، قله امامزاده عباسعلی، كوههای دراسله، كوه گرجی خیل، كوه عباس آباد، ارتفاعات جالم و شفلین برخی از این نقاط دارای 4000 متر ارتفاع بوده و علاوه بر كوهنوردیبرای شكارچیان نیز نقاط ویژه شكار به شمار میرود.

 آبشارها
آبشار شورآب در 35 كیلومتری جنوب شهر پل سفید قرار دارد و آب آن در اراضی پائین دست روستای شوراب و از داخل تونل راه آهن از دل زمین فوران نموده و به‌وسیله یك كانال به خارج از تونل هدایت نشده و در مدخل تونل مذكور به پائین می ریزد. آب این چشمه و آبشار بخاطر گذر از لایه های گوگردی زیر زمین قابل استفاده نبوده و بهمین دلیل شوراب نام دارد. بدین وجود املاح فراوان مجرا و محل ریزش این آبشار بشكل بسیار زیبائی به رنگ قرمز در آمده است. بنابر گفته سالخوردان در زمان جنگ جهانی دوم، روس ها از این آب و گل ولای آن برای مصارف پزشكی بهره برداری می كردند.

آبشار دراسله تنگه : در 40 كیلومتری جنوب غربی شهر زیرآب، در دهستان ولوپی و 2 كیلومتری جنوب روستای ییلاقی دراسله واقع شده است. منطقه ییلاقی دراسله دارای آب و هوای بسیار مطبوعی است. این آبشار زیبا با آب فراوان، گوارا و سرد در طول مسیر نیز بدلیل شیب تند زمین آبشارهای كوچك و بزرگ فراوانی را پدید آورده است. آبشار دیگری نیز در 1 كیلومتری غرب آن، در انتهای یك دره قرار دارد.

آبشار چلاك : با ارتفاع زیاد به شكلی به پائین می ریزد كه همواره بدلیل برخورد آب با سنگهای محل ریزش، در اطراف ابر بسیار زیبائی از قطرات ریز آب ایجاد می شود. این آبشار در 50 كیلومتری غرب شهر شیرگاه، در منتهی الیه غربی دهستان لفور، در اراضی جنگلی بالادست روستاهای ریكو و غوزك واقع شده است.

آبشار کنعره (گلناب دره): در 4 كیلومتری شرق آبشار دراسله در روستائی به همین نام وجود دارد.

آبشار شش رودبار : در مجاورت روستای شش رودبار در شمال روستای دراسله واقع شده است.

آبشار گزو : در 25 كیلومتری شهر زیرآب در میان اراضی زیبای جنگلی و مجاورت امامزاده سه بزرگوار واقع شده است.

آبشار میان كلا : در 6 كیلومتری جنوب شهر شیرگاه و 14 كیلومتری شمال شهر زیرآب در كنار جاده اصلی تهران به شمال قرار دارد و بهمین دلیل همواره مورد استفاده مسافران و گردشگران می باشد. در صورت احداث امكانات پذیرائی و اقامتی ارزان قییمت بهمراه سرویس های بهداشتی به یكی از تفرجگاههای مهم شهرستان سوادكوه بدل خواهد گردید.

آبشار چرات : در 20 كیلومتری روستای چرات در دهستان ولوپی و غرب شهر پل سفید واقع گردیده و علیرغم ارتفاع كم محل ریزش آب، بدلیل كوهستانی بودن منطقه و مناظر چشمه های اطراف آن از دیدنیهای طبیعی شهرستان سوادكوه به شمار می رود.

آبشار سله بن یا تونل سی : در 30كیلومتری جنوب شهر پل سفید و در جانب غرب جاده اصلی تهران به شمال قرار دارد. منظره این آبشار بهمراه چشم انداز تلفیقی كوهستانی و جنگلی، همواره طبیعت گردان بیشماری را بخود جذب می نماید.

مزارع گیاهان داروئی
بیشتر این مزارع در نقاط مراتع و كوهستانی و در اغلب روستاهای این مناطق وجود دارند و گیاهان داروئی مانند شكرلله،گل گاوزبان، لاری، ترم، هوكیجو، تشی گزه و سبزیهای خوش طعم و خوراك در آنها میروید

 غارهای سوادکوه
غاراسپهبد خورشید یا عایشه گرگیلی دژ

غار كیجاكچال: این غار زیبا در داخل ارتفاعات جنگلی مشرف به روستای پیت سرا در دوآب سوادكوه قرار دارد. محل اصلی غار در بدنه یك دیوار60 متری از جنس آهك واقع شده كه ارتفاع آن از سطح زمین به 23 متر بالغ می گردد. سقف گنبدی آن با كف غار نیز 7 متر فاصله دارد.

دیواره 60 متری بشكل یك كلاهك می باشد بصورتیكه دهانه غار در زیر یك نقاب به طول 5/4 متر قرار گرفته است. محوطه زیر دهانه غار نیز بشكل یك كلاهك می باشد.

این غار یك شاهكار و یك اعجاز طبیعی است. وضعیت آن نیز شرائطی را پدید آورده كه دسترسی به غار را غیر ممكن ساخته و تنها با تجهیزات كامل می توان به داخل آن را پیدا كرد. چشم انداز طبیعی مقابل آن نیز بسیار بدیع و چشمگیر است. عمق غار كیجا كچال زیاد نیست ولی با وجود كوچك بودن و سادگی، شكل و نمائی دلپسند دارد. تمام مساحت داخل آن شامل یك تالار ساده بیضی شكل با طول 12 متر و عرض 10 متر و دو اتاق بزرگ كنار هم با اندازه های متفاوت می باشند. اتاق بزرگ‌تر در جانب شمال غار با 6 متر طول و 75/4 متر عرض در جهت شمالی، جنوبی و اتاقی كوچكتر با 5/5 متر طول و 10/4 متر عرض در جانب جنوب فضای داخلی ساخته شده اند. این دو اتاق با یك دیوار از هم جدا شده و مدخل هر دو اتاق در ایوان جلو دهانه غار قرار دارد.

دیوارها 65 سانتی متر قطر دارندكه بیشتر قسمت‌های آن از بین رفته است. مصالح ابنیه داخلی سنگ و یك نوع گل بسیار سخت و محكم از جنس خاك رسی است كه در پای ارتفاعات این به وفور یافت می شود. سقف ابنیه داخل غار نیز با تنه درختان جنگلی منطقه تیركشی شده بود .

غار كیجا كچال از هر جهت شبیه غار اسپهبد خورشیدی می باشد و مانند آن احتمالاً مربوط به اواخر دوران ساسانی و از دژهای دفاعی اسپهبدان طبرستان در برابر حمله اعراب به منطقه و پناهگاه سلاطین و حكمرانان وقت بود.

غار دیو لیلم این غار در روستای آزاد مهرجنوب غرب شهر زیرآب واقع شده و عده ای از محققین و مور خین آن در زندان كی كاووس پادشاه پیشدادی و كیانی ایران می دانند كه توسط دیو سفید و سپاهیانش در این غار به بند كشیده شد و شرح كامل آن در كتاب شاهنامه فردوسی آمده است.

غارهای مهم دیگر شهرستان سوادكوه عبارت‌اند از غار لی پشت: در روستای چرات در دهستان ولوپی در غرب شهرستان سوادكوه كه به سرخ غار نیز معروف است. فاصله زمانی این غار با دامنه كوه لی پشت تقریباً یك ساعت می باشد و قسمت پایانی راه مذكور بسیار سخت و صعب العبور است. ورودی غار رو به شمال و سقف طاق مانند غار با آثار زیبائی طبیعی حاصل از چكیدن آب و مواد معدنی شبیه سنگ مرمر بسیار دینی است.

غار زنگیان در روستای زنگیان در دهستان ولوپی كه 1 كیلومتر عمق دارد و به عفب ریزش آب آهك دارای مناظر زیبائی از استالاگمیت می باشد. برخی عقیده دارند كه این غار در زمان حمله مغولان به عنوان زندان بكار می رفته است. غار سوت شاه این غار در جانب شرقی جاده سوادكوه و روبروی پادگان دوآب واقع گردیده است.

 در روایات غیر مكتوب برجای مانده از دوران قدیم در میان بومیان آمده است كه در زمان حمله مغولان دو برادر از حكام منطقه بنام سوت شاه و فیروز شاه به این غار پناه برده اند. در طی مدت پنا هندگی مغولان نهر آب منطقه كه از روستای بائیكلا سرچشمه گرفته و به طرف غار بود را مسدود كرده و همراهان حكام مذكور بر اثر شكستگی و گرسنگی از بین رفتند. در این میان فیروز شاه به غار دیو خانه كه در مقابل روستای سر چشك واقع شده پناه برده و از راه داخل غار به منطقه كمر پشت و فیروزكوه فرار كرد. در مدخل ورودی غار سوت شاه آثار پلكانی كه با آهك و ساروج درست شده باقی مانده است.

 ریشه های قومی
در طول تاریخ همواره به لحاظ امنیت برخورداری از شرائط ویژه طبیعی، مأمن و پناهگاه بسیاری از مبارزان و ستم دیگان بوده و از این میان برخی از این گروه ها این منطقه را بطور دائم برای زندگی انتخاب نمودند. در مقاطعی از تاریخ افراد شاخص و بر جسته این طوایف در حركتهای سیاسی، اقتصادی، نظامی و اجتماعی طبرستان نقش مؤثر داشته اند و در دوران مختلف بر مصدر امارت بوده اند. مشهورترین طوایف نا حیه سوداكوه عبارت‌اند از:

باوندیان : كه چند تن از سران این طایفه در سده های قبل از چهره های مشهور سیاسی منطقه بشمار می رفتند. طاهریان : كه برخی از جامعه شناسان این طایفه را بهمراه باوندیان از نسل سامانیان می دانند. قارن وندان : كه وندار هرمز، قارن و مازیار از مشهور ترین افراد این طایفه به شمار می روند. ـ طایفه قدمی: مردم رائو و آرانی ها كه از بومیان اصیل مازندران می باشند. طایفه سرخ : آبادیهای گرا، بایع، خانقاهی، تادی، خواجه، سرخی، لفورك، درزی، كسلیان، پهلوان، گرزین، كاس، گل، اوجی، قراتونی، فخری، روز افزونیه، دیوان، رئیس و دادو، نیز در سواد كوه زندگی می كنند.

 جاذبه های اقامتی و ارتباطی
 
پل ورسك این پل از شاهكارهای معماری دنیا به شمار می رود و در جانب شرقی ارتفاعات مشرف به آبادی ورسك ساخته شده و راه آهن سراسری تهران به شمال كشور را بهم متصل می كند. پل ورسك در اوایل قرن چهاردهم هجری شمسی ساخته شد و در زمان جنگ جهانی دوم در 55 سال قبل به پل پیروزی معروف گشت. این بنا علاوه بر اهمیت استراتژیك در صنعت حمل و نقل كشور، از جاذبه های سیاحتی مهم مازندران نیز بشمار می رود. در ساختمان بیشتر از فلز استفاده شده است.

پلهای دیگر راه آهن سوادكوه با سنگ و ملاط سیمان ساخته شده اند كه هریك دارای زیبائیهای حیرت انگیزی هستند، از جمله مهم‌ترین آنها می توان به پلهای زیر اشاره كرد:

پل راه آهن شورآب پل راه آهن اوریم پل راه آهن شیرگاه

علاوه بر پل ها، باید تونل های راه آهن را بویژه در ناحیه ورسك، در اعداد جاذبه های ارتباطی مازندران برشمرد. یكی از این تونل ها در منطقه گدوك با 2700 متر طول از جاذبه های مهم ارتباطی منطقه به شمار می رود.

راه آهن : 90 كیلومتر از كل مسیر راه آهن سراسری از شهرستان سوادكوه عبور می كند. وجود جنگلهای زیبای دامنه البرز در شمال این منطقه بهمراه مناظر طبیعی فراوان، این مسیر ارتباطی را به یكی از جاذبه های گردشگران این شهرستان بدل نموده است.

جاده شوسه سوادكوه:این جاده یكی از محورهای سه گانه ارتباطی استان مازندران به نواحی مركزی یران می باشد كه علاوه بر ایفای نقش بسیار مهم درصنعت حمل و نقل كشور، بدلیل وجود مناظر طبیعی بیشمار اعم از جنگل، رودخانه، كوهستان، شالیزار، مزارع زیبا در مسیر، آبادیهای مختلف، زیارتگاه و یكی از زیباترین جاده های ایران به شمار می رود. عبور رودخانه تلار و نیز راه آهن سراسری با پلها و تونل های زیبا و تاریخی در موازات آن، بر زیبائیهای این جاده افزوده است.

جاده آلاشت : این جاده زیبا از دوراهی آزادمهر در 5 كیلومتری جنوب شهر زیرآب از جاده سراسری سوادكوه جدا شده و پس از عبور از مناطق بسیار زیبا، با چشم اندازهای جنگلی در ارتفاعات مشرف بر دره زیرآب، تونلهای معادن ذغال سنگ البرز مركزی رودخانه، پیچ و خم های فراوان و روستاهای پر جمعیت لله بند، موج خیل، كارمزد و لیند به شهر ییلاقی آلاشت منتهی می گردد. جاده آلاشت از جاذبه های شهرستان سوادكوه بشمار می رود و در فصل تابستان گردشگران بسیاری را بخود جذب می كند. این جاده از ابتدا تا انتها، 35 كیلومتر طول دارد.

جاده خطیر كوه : از خط القعر رودخانه خطیر كوه و در موازات آن می گذرد و به استان سمنان راه پیدا می كند. علاوه بر برخورداری از مناظر بكر طبیعی به لحاظ ارتباط یافتن با قلعه تاریخی لنگ لو از جاذب های گردشگری شهرستان سوادكوه به شمار می آید.

جاده لفور:این جاده از شهر شیرگاه آغاز می شود و علاوه بر ارتباط 18 روستای دهستان لفور به شرق شهرستان بابل نیز راه می یابد. وجود مناظر بكر طبیعی و جنگلی بهمراه سد البرز این منطقه را به مكان ویژه ای تبدیل نموده است .

جاده پل سفید ـ محمود آباد : این جاده پس از عبور از روستاهای ناحیه خانقاپی و مناطق جنگلی به بخش دو دانگه شهرستان ساری راه می یابد و در فصل تابستان از اطراق گاههای معروف مسافرین به حساب می آید. علاوه بر آن به لحاظ حمل فرآورده های جنگلی، صنایع تبدیلی شركت چوب فریم و معدن فلورین، دارای اهمیت تجاری و صنعتی نیز می باشد.

جاده كسلیان : این جاده به طول 30 كیلومتر از زیرآب آغاز و به روستای لاجیم منتهی می شود. و به دلیل عبور از میان اراضی و جنگلی دارای گردشگاههای و چشم اندازهای طبیعی بسیا زیبائی است. در فصول بهار و تابستان گردشگران بسیاری این منطقه زیبا را جهت گذران اوقات فراغت انتخاب می كنند.

 جاذبه های فرهنگی

 موسیقی
اصیل وسنتی در سوادكوه نیز مانند دیگر نقاط مازندران در گذشته از رونق فراوانی برخوردار بوده و اكنون نیز بندرت در گوشه و كنار این سرزمین پهناور مورد استفاده قرار گرفته و علاقمندان بیشماری را بخود جذب می كند. ساز سنتی و اصلی در موسیقی این ناحیه نوع خاصی از نی بنام لله وا می باشد و هر ملودی آن مضراب ویژه ای دارد.

 این ساز از دیر باز تا زمان حاضر بیشتر توسط چوپانان نواخته می شود قطعاتی مانند كیجا كرچال، مش حال، دنباله مش حال،عامی دتر جان، كمر سری و كوك داری با لله وا نواخته می شود. هر یك از این ملودی ها از احساسات پاك و شگرف بومیان بیقرار در دل طبیعت زیبای منطقه حكایت دارد. برای مثال ملودی مش حال هنگامی نواخته می شود كه چوپان گوسفندان را در هوای برفی، به چرا می برد و بر ا ثر صدا و آوای برخاسته از لله وا، گوسفندان برف را با پا كنار زده و علفها را پیدا می كنند و به چرا می پردازند. هنگام بازگشت گله نیز ملودی دنباله مش حال نواخته می شود.

امیری خوانی نیز در سوادكوه رایج بوده و طرفداران زیادی دارد. هنگامی كه آواز خوانی شعر امیر پازواری شاعر سرگشته و عاشق دوران صفویه را در مایه امیری می خواند طنین آواز و مفاهیم شعرش، همگان را به مهمانی دشت های گسترده، مراتع سرسبز و كوههای سر به فلك كشیده می برد.

 حتی صدای نی چوپانان در شبان گاهان نیز جان مایه ای از شعر امیر دارد كه خود از طبیعت بی نظیر مازندران الهام گرفته و هنگام غم و اندوه نیز شعر امیر و صدای خواننده امیری خوان داروی زخم دل های بومیان است. در سوادكوه هم مانند دیگر نقاط مازندران، چوپانان و هنرمندان شعرهای زیبای امیر پازواری را به گونه ای اصیل و شیدا می خوانند. امیر پازواری از اهالی ناحیه پازوار در حاشیه شمالی شهر بابل بود.

در شادیها هم بهمراه سبك های یاد شده، خواندن به سبك شواش (شادباش) كله ونگ (آواز باشعر) و كتولی محلی می باشد.

 تنهادریاچه شهرستان سوادکوه
دریاچه شور مست

تنها دریاچه طبیعی شهرستان سواد کوه که وسعت آن ۱۵ هزار متر مربع و عمق آن ۵ متر است.این دریاچه در ۵٫۵ کیلومتری شهرپل سفید واقع شده‌است. دریاچهٔ طبیعی شهرستان سوادكوه، در ۶ كیلومتری غرب شهر پل سفید و در ارتفاعات مشرف به این شهر در مجاورت روستای شورمست واقع شده‌است. منظره این دریاچه با جنگل اطراف آن كه از درختان كهنسال و بلند قامت توسكا پوشیده شده، آن را به یكی از زیباترین اماكن موجود در شهرستان سوادكوه تبدیل ساخته‌است.

در حال حاضر همواره مسافران، طبیعت گردان و ماهیگیران زیادی از این دریاچه بهره‌برداری می‌كنند. با بهسازی راه دسترسی، احداث امكانات تفریحی مانند قایق، پدالو، اسكی روی آب و اقامتگاه ساده بهمراه سرویس بهداشتی، می‌توان به جذب توریست در شهرستان سوادكوه كمك شایانی نمود.

 جنگلهای سوادکوه
بخش وسیعی از شهرستان سوادكوه دارای جنگلی متراكم و متنوع با درختهائی نظیر راش، افرا، توسكا، ملج و نوع كمیاب درخت سردار یا سرخدار می باشد.

جنگلهای بكر در مناطقی كه میان بومیان و اهالی پرتاس خوانده می شوند دارای مسیبرهای دشوار بوده ولی به لحاظ قرار گرفتن در ارتفاعی خاص، همواره در پوششی از مه قرار داشته و مناظر بدیعی را پدید می آورند. در میان این نو ع از جنگلها نیز دره های زیبا، بهمراه نهرها، آبشارها و چشمه سارهای متعدد، خودنمائی می كند.

وجود درخت ها و درختچه های منحصر بفردی مانند سف، تل، تلكا، زرشك، الاش و لازه بهمراه گیاهان میوه دار وحشی مثل ازگل، ولیك، زال زالك، گالش انگور، سولس و ته دونه، بر جذابیت نواحی جنگلی سوادكوه افزوده است.

برخی از نقاط جنگلی این شهرستان كه برای برنامه ریزی در بخش گردشگری مناسب است عبارت‌اند از:

ناحیه جنگلی لفور
این جنگلها در مركز دهستان لفور و شارقلت و در مسیر و محدوده اطراف سد دارای زمینه بسیار مساعد برای اجرای طرحهای توریستی هستند. اكنون نیز علیرغم عدم برخورداری از امكانات مناسب اقامتی و پذیرائی، با وجود روستاهای زیبای بورخانی، گشنیان، نفت چال، چاكسر، اسبو كلا، گالش كلا، میرار كلا، غوزك رودبار، اماكلا، كالی كلا، مرزی دره و عالم كلا و به همراه چشمه سارها، رودها، انهار و مناظر بی نظیر طبیعی دیگر، از بدیع ترین چشم اندازها برخوردار است و در تعطیلات سالانه گردشگران بیشماری را بخود جذب می نماید.

جنگل اسلام آباد
این منطقه نیز در 6 كیلومتری شرق شهر شیرگاه و در مجاورت سد سنبل رود قرار گرفته و سمت از جنوب غربی سد مذكور آغاز و در جنوب روستای كلیج خیل و در شرجی كلا به منطقه زیولا و جنگل كتو دره ختم می گردد. این ناحیه علاوه بر پوشش مناسب گیاهی و دارا بودن مناظر طبیعی متعدد، دارای فضای مناسبی برای ایجاد امكانات جذب گردشگر برای گذران اوقات فراغت می باشد.

 
جنگل اندر كلی
در 5 كیلومتری شرق شهر شیرگاه واقع شده و با برخورداری از اراضی مسطح و یكنواخت در مجاورت رودخانه تا حاشیه شرقی شهر شیرگاه و در امتداد جاده شیرگاه به قائم شهر، در حوالی روستاهای چای باغ، تپه سر، چالی و شورخیل برای احداث پارك جنگلی بسیار مناسب است.

جنگل كاشی آباد (جمشید آباد)
این محوطه در انتهای روستای جمشید آباد، 1 كیلومتری غرب جاده زیرآب به شیرگاه و 6 كیلومتری شمال غرب شهر زیرآب واقع شده و برخورداری از یك دره زیبای جنگلی، قرار گرفتن در مجاورت یك آبادی، عبور جاده و راه آهن سراسری از كنار آن، جریان رودخانه بزرگ تلار در وسط این منطقه از ویژگیهای شاخص و بارز آن به شمار می رود عوامل مذكور باعث گردیده كه جنگل كاشی آباد بدون دارا بودن حداقل امكانات تفرجگاهی مانند آب و سرویس های بهداشتی، اكنون نیز مورد استفاده دهها هزار گردشگر و دوستداران طبیعت برای گذران اوقات فراغت بویژه در فصل تابستان از این مكان زیبا، قرار می گیرد.

 
جنگل گروسر
این ناحیه در 18 كیلومتری شمال غرب شهر شیرگاه و در كنار جاده لفور به شیرگاه واقع شده و نام آن نیز به مناسبت وجود یك چشمه آب معدنی گوگردی، گروسر می باشد. این چشمه بهمراه دهها چشمه آب شیرین، آبشارهای كوچك و بزرگ، رودخانه و كوهستان شرائط محیط بسیار جذاب و زیبا را فرا هم آورده كه در حال حاضر نیز هزاران گردشگر بومی و غیر بومی برای گذران تعطیلات از این مكان بهره برداری نمائید. رودخانه معروف بابل رود نیز از كنار آن عبور می كند. بخش كوچكی از این جنگلها در محدوده شرقی دهستان بابل كنار شهرستان بابل قرار گرفته است.

جنگل میان كلا آبشار
در حد فاصل بین دو شهر زیرآب و شیرگاه قرار دارد و عبور جاده شوسه تهران، شمال، راه آهن سراسری و رودخانه تلار با ارتفاعات پوشیده از انبوه گیاهان متنوع از ویژگیهای این مكان است.

جنگلهای شرق جاده شیرگاه به قائم شهر
در منتهی الیه شمالی شهرستان سوادكوه و در میان روستاهای چای باغ، بشل، برنجستانك و پل شاهپور قرار دارد. وجود راههای دسترسی مناسب، رودخانه و سد انحرافی بر جذابیت های آن افزوده و محیط مساعدی را برای جذب گردشگر فراهم ساخته است.

 
جنگل خی پوست
در 27 كیلومتری شرق شهر زیرآب قرار داشته و در محدوده ای باطول 13 كیلومتر بخاطر وجود گونه های خاصی از درختان شمشاد، بسیار زیبا و مشهور می باشد.

جنگل كسلیان
در 30 كیلومتری شمال شرق شهر زیرآب و در دهستان كسلیان واقع گردیده و از كل مسیر دسترسی آن، 14 كیلومتر جاده آسفالته و 16 كیلومتر دیگر شنی می باشد. این منطقه زیبا با دارا بودن دره های زیبای جنگلی و رودهای متعدد دارای چشم اندازهای بی نظیر و دیدنی است. برج تاریخی و معروف لاجیم در منتهی الیه این جنگل قرار دارد.

 
جنگل دهستان شرق و غرب شیرگاه
در مورد وجه تسمیه شهر شیرگاه، عده ای از محققین بر این عقیده اند كه در روزگاران گذشته در این ناحیه مبارزه ای بین یك شیر و یك گاو در گرفت و بعلت كشته شده شیر در این مبارزه این منطقه را شیرگاه نامیدند. نامهای دیگر این منطقه خارخون و بعد از احداث جاده سراسری، خطه بوده است.

واژه شیر در زبان پهلوی گاهی به معنی شهریار بكار رفته و در برخی از متون نیز به عنوان پسوند مكان مورد استفاده قرار گرفته و بهمین دلیل می توان گفت كه شیرگاه در سده های باستانی محل استقرار شهر یاران بوده است. در زبان بومیان قدیم نیز واژه شر بجای واژه سفید استفاده می شد و شیردار یا شردار نام درختی از تیره افرا بوده و شاید به دلیل فراوانی این نوع درخت در جنگلهای اطراف این ناحیه، را شیردارگاه می خواندند كه به مرور زمان به شیرگاه بدل گردیده است. در بسیاری از نقاط مازندران مانند توسكا چال، انار جاری و كنس خابن، این نوع نامگذاری رایج بوده است.

جنگلهای این نواحی در 4 كیلومتری شهر شیرگاه و در مجاورت روستاهای كلیج خیل، آهنگر كلا، كتی لته، فرامرز كلا، بورخیل و ایواك و مانند دیگر نواحی جنگلها دارای زیبائیهای طبیعی بكر و زمینه مساعد برای اجرای طرحهای مختلف و متنو ع توریستی است.

 
جنگل جوارم
محوطه پهناور جوارم در مسیر اصلی تهران به شمال كشور، در مقابل روستای جوارم و 8 كیلومتری شمال شهر زیرآب واقع شده و در میان جاذبه های طبیعی شهرستان سوادكوه، از آماده ترین اماكن برای احداث پارك جنگلی و اجرای طرحهای گوناگون از جمله احداث استراحتگاه برای زائرین حرم امام هشتم شیعیان به شمار می رود.

30 الی 40 هكتار از آن توسط سازمان جنگلها و مراتع كشور جهت اجرای طرحهای مذكور واگذار گردیده و پروژه آن نیز در موافقت نامه طرح ملی آماده سازی، و بهسازی قطب های سیاحتی ایران منظور شده است. در حال حاضر جنگل جوارم از آب آشامیدنی برخوردار بوده كه این امر بهمراه فضای بسیار زیبای آن با دهها جاذبه طبیعی و جاده و راه آهن سراسری، عوامل بتیوته هزاران گردشگر را در طول سال فراهم آورده است.

نقاط زیبا و جنگلهای دیگر شهرستان سوادكوه عبارت‌اند از:

جنگل كارمزد و كارسنگ در 30 كیلومتری جنوب شرقی پل سفید كه علاوه بر جنگلهای طبیعی، رودخانه دره های سرسبز، دارای جنگل مصنوعی بسیار زیبائی است.

جنگل سرخ كلا در 5 كیلومتری شرق زیرآب و جاده اصلی تهران به شمال با جنگل طبیعی و مصنوعی.

جنگل پرو در 15 كیلومتری غرب شهر پل سفید در مجاورت روستاهای سیمت و طالع در دهستان راستوپی و روستاهای ثیلم، پالند و اوات در دهستان ولوپی با درختان كهنسال.

جنگل چم چم در 5 كیلومتری شمال شهر پل سفید كه دارای امتیازاتی مانند عبور جاده اصلی از كنار آن بهمراه رودخانه و آبشار می باشد.

جنگل خانقاپی در 25 كیلومتری شهر پل سفید و در منتهی الیه نواحی جنگلی كه كوه سرخل به آن مشرف بوده و در جهت شرق و شمال شرق به جنگلهای كله و اساس مرتبط است.

جنگل پل پا در 20 كیلومتری شهر پل سفیدكه مراتع سرسبز در ارتفاعات و بوته زارهای دامنه شرقی آن بهمراه جنگل بلوط، ون و راش بر زیبائی آنها افزوده آن را به سه قسمت مجزا تقسیم نموده است. این محوطه از شمال و جنوب به روستاهای كمر پشت و شورك چال محدود می گردد.

جنگل كنیج كلا در 5 كیلومتری جنوب شهر زیرآب قرار گرفته و روستای كنیج در جهت غرب، شمال و جنوب به‌وسیله این جنگلهای زیبا با درختان بلندو كهنسال محصور گردیده است. روستاهای كلاریجان، كردآباد و كری كلا در مجاورت این منطقه واقع شده اند.

جنگل سرخ آباد در محلی بنام باغ سرخ آباد، در 20 كیلومتری جنوب شهر پل سفید و در دامنه های ارتفاعات ارفع كوه واقع شده و روستاهای وسیه سر، سنگ سرك و مالی دره در اطراف آن قرار دارند. این مكان علاوه برای چشم اندازهای بدیع جنگلی، دارای مراتع سرسبز و آب و هوای بسیار مطبوع در فصل تابستان می باشد.

جنگل ورسك به طرف عباس آباد در 25 كیلومتری جنوب شهر پل سفید با پوشش گیاهی راش، بلوط و مراتع زیبا و آب گوارای چشمه گت او كه از ویژگیهای این مكان می باشد.

جنگل ورسك به طرف روستای مار بمرد گرجی خیل در 25 كیلومتری جنوب شهر پل سفید كه علاوه بر زیبائی های جنگلی، بدلیل آب و هوا و عبور رودخانه از میان آن، همواره محل اتراق مسافران و گردشگران می باشد.

پارك جنگلی آزاد مهر در 7 كیلومتری شمال شهر زیرآب می باشد.(yamole)