مازندنومه؛ سرویس فرهنگی و هنری، اشکان جهان‌آرای: عکس‌ها از ابتدای پیدایش این هنر مدرن تا امروز جذابیتی ویژه برای مردم داشتند. چه زمانی که انسان برای ثبت یک عکس و ظهور و چاپ آن باید از نگاتیوهای مختلف استفاده می‌کرد و دوربین‌های آنالوگ را به دست می‌گرفت و چه امروز که ثبت یک عکس و حتی صدها عکس در چند ثانیه هم با یک گوشی همراه مقدور است. این هنر مدرن از همان ابتدای پیدایش خود جایگاهی تاریخی و ویژه در بین مردم پیدا کرد. حالا اگر قرار باشد گروهی نگاهی به گذشته معاصر یک منطقه داشته باشند، عکس‌های قدیمی بهترین منبع برای مشاهده و برداشت وضعیت هستند.

در هفته جاری نشر «رسانش نوین» کتابی را با نام «عکس‌های تاریخی ساری» روانه بازار کتاب کرد که مجموعه مفصلی از عکس‌های مرکز مازندران و مناطق اطراف آن به شمار می‌آید.

 تقریباً می‌توان گفت تاکنون کتابی با این تعداد عکس منطقه‌ای از مازندران منتشر نشد. کتابی در 295 صفحه و با بیش از 900 عکس تاریخی و قدیمی از ساری که بسیاری از آن‌ها کمتر دیده شده‌اند. دکتر «علی رمضانی پاجی»، «یوسف الهی» و «شهرام قلی‌پور گودرزی» گردآوری این مجموعه را بر عهده داشتند.

 «عکس‌های تاریخی ساری» در هزار و 100 نسخه با قطع وزیری و کاغذ گلاسه منتشر شده است. به گفته «علی رمضانی پاجی» عکس‌‌های این کتاب در 6 فصل دسته‌بندی شده‌اند.

 انتشار این کتاب بهانه‌ای شد تا در گفت‌وگو با «علی رمضانی پاجی»، عضو هیأت علمی دانشگاه فرهنگیان و دکترای تاریخ، علاوه بر سخن گفتن از موضوع و ویژگی‌های کتاب، گپ‌وگفتی درباره تاریخچه عکاسی در ساری نیز داشته باشیم. این گفت‌وگو را در ادامه بخوانید:

آقای رمضانی، عکس‌های این کتاب در چه موضوعاتی است؟

سعی بر این بود که در یک نگاه کلی به ساری در حدود 150 سال گذشته بپردازیم. در نهایت عکس‌های به دست آمده را در 6 دسته آثار تاریخی، آموزش، فرهنگ مردم، اجتماعات و رخدادها، نامداران و ورزش دسته‌بندی کردیم. عکس‌هایی که از روزگار ناصرالدین شاه قاجار تا دهه 50 ساری را نشان می‌دهد.

برای گردآوری عکس‌ها چند سال زمان گذاشتید؟

این کار بیش از 5 سال زمان برد. البته هنوز هم به پایان نرسیده است. خوشبختانه عکس‌های خوبی را توانستیم از آلبوم‌ها و گنجینه‌های مردم منطقه بیابیم که امکان انتشار جلد دوم این مجموعه را نیز به ما خواهد داد.

یعنی جلد دوم این کتاب هم منتشر می‌شود؟

بله. ما در پژوهش‌های خود بیش از 3 هزار عکس به دست آوردیم که همگی مربوط به شهرستان‌های ساری و میاندورود است. فکر می‌کنم این مجموعه باید در اختیار مردم و پژوهشگران قرار بگیرد. عکس‌ها تاریخ مصور هستند و دیدن آن‌ها علاوه بر استفاده پژوهشی می‌تواند جذابیت تاریخی هم داشته باشد. از طرفی این همه عکس از تاریخ یک منطقه باید گردآوری و ثبت شود تا به مرور از بین نرود. در حقیقت بیش از یک قرن تاریخ ساری در این کتاب قابل دیدن است. از فضای شهری و روستایی گرفته تا فرهنگ مردم و چهره‌های برجسته.

عکس‌ها را در این 5 سال از چه منابعی دریافت می‌کردید؟

 به هر منبعی که امکان داشت عکسی از ساری داشته باشد مراجعه ‌کردم. حتی پیش آمده بود که فقط برای یک عکس حدود 100 کیلومتر را می‌رفتم و برمی‌گشتم. به عبارتی از هیچ عکسی نگذشتم. تقریبا هر جا که ممکن بود برای دریافت عکس‌ها رفتم. علاوه بر پژوهش میدانی و دریافت عکس از مردم، به صورت کتابخانه‌ای از کتابخانه‌ها، سازمان‌ها و مراکز علمی و مدارس علمیه نیز استفاده کردم.

از منابع مکتوب و ثبت شده هم استفاده شد؟

بله. 32 کتاب تاریخی مرتبط با مازندران و یک پایگاه خبری جزو منابع ما برای شناسایی بهتر مشخصات عکس‌ها بودند.

در فصل پنجم کتاب عکس نامداران ساری دیده می‌شود. این عکس‌ها بر چه اساسی انتخاب و منتشر شدند؟

معرفی و انتشار عکس‌ها در این بخش بر اساس عکس‌های به دست آمده از آن‌ها بود. معیار معرفی این افراد هم مدارج و تأثیرات علمی، فرهنگی و اجتماعی آن‌ها و حضور در جریان‌های تاریخی یا آثارشان بود. قطعاً بزرگان دیگری نیز در این بازه زمانی در ساری می‌زیستند که به خاطر نیافتن عکس‌های آن‌ها تصویرشان در کتاب منتشر نشد. درخواست ما این است که خانواده این بزرگواران عکس‌های موجود در آلبوم‌ها را در اختیار ما بگذارند تا در جلد بعدی استفاده شود.

با توجه به رشته تحصیلی شما و اقدام‌تان در انتشار این کتاب، اطلاعاتی از تاریخچه عکاسی هم در مازندران یا ساری به دست آوردید؟

لازمه تکمیل این کار همین بود که ابتدا عکاسان مطرح فعال در ساری را بشناسیم. البته ظهور عکاسی در ایران تقریبا هم‌زمان با عکاسی در دنیاست. پیدایش آن در ایران با حمایت ناصرالدین شاه قاجار رخ داد. به مرور 3 دسته عکاس فعال شدند. نخست آن‌ها که کارهای پژوهشی درباره فرهنگ و جغرافیای ایران انجام می‌دادند که معمولاً مربوط به گروه‌های علمی اروپا بودند. دوم عکاسان بومی که کشفیات جدید فنی را برای سرگرمی و بدون هدف معینی تجربه می‌کردند و سوم عکاسان حرفه‌ای که به فکر کسب درآمد از این راه بودند.

نخستین عکاس ساری «عبدالله میرزا قاجار» بود. او نوه «فتحعلی شاه» و عکاس ویژه ناصرالدین شاه بود که در سال 1282 هجری قمری همراه با شاه از منازل، دیدارها و بزرگان منطقه عکاسی کرد. بنابراین نخستین عکس‌ها از ساری حدود سال 1244 شمسی، یعنی نزدیک به 150 سال پیش ثبت شد.

پس از عبدالله میرزا، جهانگردانی مانند «ژان ژام دومورگان» و «لارنس لاکهارت» از ساری و بناهای آن عکاسی کردند. البته عکاسی در ساری به دلیل این‌که مرکز ایالت بود و صاحب‌منصبان زیادی را به خود می‌دید، کم‌کم به صورت شخصی نیز رواج یافت. مثلا خانواده‌های برجسته شهر، عکاسی را از شهر دیگری برای مدتی به ساری می آوردند تا از نزدیکان و بستگان‌شان عکس بگیرد. مانند خانواده‌های داراب، وزیری، کلبادی، رمدانی، سورتیجی و یخ‌کشی که در اواخر دوره قاجار عکس‌های خانوادگی را برای خود ثبت کردند. یک عکاس هم به نام «محمدحسن گنجوی» در بابل عکاسخانه داشت که گاهی به ساری می‌آمد و از اعیان شهر عکس می‌گرفت.

عکاسخانه‌ها در ساری از چه زمانی دایر شدند؟

عکاسی حرفه‌ای در ساری به دوره پهلوی اول برمی‌گردد. «کمال‌الدین مفیدی» از نخستین عکاسانی بود که در کنار بساط ساعت‌سازی‌ خود به عکاسی هم روی آورد. مغازه‌اش در همسایگی مسجد جامع بود. پس از او فردی به نام «طاهباز» به صورت سیار و خیابانی عکاسی می‌کرد. اما در سال 1309 «محمد جدیدی فرزانه» اهل رشت، نخستین عکاسخانه ساری را تاسیس کرد. او عکاسی را در رشت پیش پدر و عمویش یاد گرفته بود. هم از مردم عکاسی می‌کرد و هم به سربازخانه‌ها می‌رفت و برای نظامیان عکس فوری می‌گرفت. از سال 1330 هم پسرش خسرو این کار را ادامه داد.

پس از  جدیدی، «علی مرسلی» در ساری دست به دوربین شد. او از سال 1317 تا زمان مرگش در سال 1326 در ساری عکاسی کرد. پس از مرگش نیز همسرش «شریفه کریمی فرح‌آبادی» تا سال 54 در ساری عکاسی کرد. کریمی فرح‌آبادی یک کار ماندگار در عکاسی ساری کرد. آن هم عکاسی از مدارس ساری بود. این کار او از آن دهه‌ها عکس‌های خوبی به یادگار گذاشت.

سال 1326 یک عکاس به نام «حسن تمیزکار» از آبادان به ساری آمد و عکاسی تمیزکار را در خیابان پهلوی(انقلاب کنونی) تاسیس کرد. سال 35 «هوشنگ آذری» در همان خیابان عکاسی «فتورئال» را راه‌اندازی کرد. یکی از شاگردان آذری و تمیزکار به نام «عبدالباقی شکری» نیز سال 37 در ساری عکاسی تأسیس کرد. در همان سال‌ها دکتر «هوشنگ اعلم» که در ساری اموزگار بود، با دوربین انیورسال خود عکاسی می‌کرد. «عباسعلی معتمدی» که طی 6 سال زیر دست «ساموئل خاچکیان» نامدار عکاسی را یاد گرفته بود، سال 47 در سبزه‌میدان عکاسی البرز را افتتاح کرد. «آسادور ارمنی»، «باقر قاضی‌زاده»، «محمد شاهین‌مهر»، «دانفر»، «بانو نمازی»، «ایرج مهرانفر»، «رضا رستمی»، روحی، عزیزی، عسگری، حیدری، ابیضی، والد ساروی، کلانتری و بسیاری دیگر هم بعدها به جمع عکاسان ساروی پیوستند. اما اتحادیه عکاسان ساری سال 59 که تاسیس شد، 12 عکاسی در ساری وجود داشت.

سخن پایانی...

امیدوارم این مجموعه برای مخاطبان جذاب باشد و به مرور برای همه شهرستان‌های مازندران شاهد انتشار این مجموعه عکس‌ها که آلبوم‌های عکس منطقه‌ای محسوب می‌شود باشیم. از هم‌استانی‌های گرامی هم درخواست می‌کنم عکس‌های تاریخی خود را برای استفاده شدن در جلدهای بعدی به رایانامه dr.aliramezani50@gmail.com بفرستند.

*این گفت و گو امروز در روزنامه همشهری منتشر شد و برای بازنشر در اختیار ما قرار گرفت.