مازندنومه؛ سرویس اجتماعی، مهندس سید امیرصالحی، کارشناس امور شهری: 4 دوره شورای شهر و روستا در کشور تجربه بالایی از حیث آزمون و خطا محسوب می شود. تاکنون هر ایراد و اشکالی در صورت بروز می توانست خود را نشان داده و اکنون پس از 16 سال می توان با نگاهی جامع به آسیب شناسی این نهاد مدنی پرداخت. نهادی که مطابق نص صریح قانون اساسی جمهوری اسلامی بوده و ذاتاً می تواند یکی از بسترهای مهم مشارکت شهروندی و ارتقای کارایی تصمیم سازی های شهری باشد. در این سال ها و با تجربه 16 ساله شوراها به ویژه در شوراهای شهر مشخص شد که برخی آسیب ها گریبانگیر این نهاد کارا است که نه از جانب قانون، بلکه از نوع اجرا و تفسیر قوانین و رفتار برخی اعضا نشأت می گیرد.

کم نیستند شهروندانی که علاقه ای به شرکت در انتخابات شورای شهر ندارند. علت اصلی نیز همین آسیب هایی است که بر برخی شوراها مترتب شده و شهروندان را نسبت به این پارلمان شهری بدبین ساخته است. شوراهایی که کارکرد این نهاد را به سهم خواهی های خویشاوندی، وابستگی های ناسالم، مناسبات پشت پرده، و منفعت گرایی شخصی و حزبی تقلیل داده اند در حقیقت نه تنها در حق شهر و شهروندان ظلم می کنند، بلکه اصول و فلسفه این نهاد را نیز در منظر عموم خدشه دار می سازند. این گونه است که اگر در شهر و دیاری 4 دوره مسائل و مشکلات این چنینی در شورای شهر اتفاق افتد، در دوره پنجم حتی در صورت ورود افراد سالم، کاردان و لایق باز هم شهروندان نسبت به کلیت شورا نگاه چندان مثبتی نخواهند داشت.

شورای شهر را می توان به مثابه یک سیستم در نظر گرفت. در تحلیل سیستمی تمامی اجزا، کارکردها و وظایفی بر عهده خواهند داشت که براساس قوانین به یکدیگر پیوند می خورند. این مجموعه در جهت هدفی حرکت کرده و هر عضو برای رسیدن کل مجموعه به اهداف سازمانی سعی می کند اهداف خود را منطبق بر اهداف سازمان تطبیق دهد.

در حقیقت هر یک از اعضای شورای شهر ضمن ارتباط با جهان خارج از شورا یعنی شهر و شهروندان، با فضای درونی سیستم یعنی اعضای دیگر، بحث های موضوعه، قوانین، مصوبات و مباحث نظارتی سر و کار دارند.

از جمله آسیب های وارده بر این نهاد این است که شورای شهر به مثابه یک سیستم در نظر گرفته نمی شود. وقتی شورای شهر به مثابه سیستم در نظر گرفته نشود نه تنها کارکردهای پنهان آن بر کارکردهای آشکار غلبه می کند بلکه دچار کژکارکرد نیز خواهد شد. هر سیستمی دارای سه مفهوم است.

کارکرد آشکار، کارکرد پنهان وکژکارکرد. کارکرد آشکار همان رویه منطقی و فلسفه حقیقی است که از سیستم انتظار می رود. برای مثال برای شورای شهر وظایف و اختیاراتی در نظر گرفته شده که در قالب 34 ماده و 9 تبصره می باشد. این وظایف و اختیارات کارکردهای آشکار شورای شهر هستند. اما در کنار این وظایف، شورای شهر می تواند کارکرد پنهان نیز داشته باشد. برای مثال در قانون نیامده که یک عضو شورای شهر مصلح و میانجی گر در یک اختلاف محلی باشد. اما اگر او چنین کرده و در یک اختلاف محلی برای مثال میان چند همسایه شرکت کرده و میان آنها صلح و سازش ایجاد کند، این کارکرد پنهان شورای شهر محسوب می شود.

اما مهم ترین نقطه ای که به آسیب در برخی شوراهای شهر در 4 دوره اخیر تبدیل شده مفهوم کژکارکرد است. کژکارکرد در سیستم اختلال ایجاد کرده و در جهت معکوس اهداف سازمان حرکت می کند. کژکارکرد می تواند برای سیستم پیامد منفی داشته باشند. مثلاً یک کارخانه هم موجب تولید بخشی از نیازهای جامعه می شود (کارکرد مثبت) وهم می تواند موجب آلودگی هوا و به خطرانداختن سلامت جامعه شود (کارکرد منفی یا کژکارکرد).

از جمله مهم ترین کژکارکردهای شورای شهر در 4 دوره اخیر وابستگی به جریانات و افراد ذینفوذ، سهم خواهی های انتخاباتی و خویشاوندی، منفعت گرایی شخصی و حزبی، عدم نگاه همه جانبه به شهر، و تصمیمات نادرست در حوزه شهری است. اصلی ترین کژکارکرد شورا، عدم استقلال و نوعی وابستگی مشهود در رفتار برخی اعضا است.

براساس این رفتار است که برخی اعضای شوراهای شهر در مازندران نه تنها نمی توانند خود صاحب رأی و ایده مستقلی باشند بلکه حتی به طرز شگفت آوری به بلندگوی برخی ایده های پرنفوذ و جریانات پشت پرده تبدیل می شوند. برای مثال در برخی شهرهای مازندران دیده شده که برخی اعضای شورای شهر به دلایل خاص تحت تأثیر مستقیم شهردار و یا پدرخوانده ها قرار گرفته و استقلال شورا زیر سوال رفته است.

کژکارکرد مهم دیگر سهم خواهی های انتخاباتی و خویشاوندی است که نامزد شورای شهر را مجبور می کند پیش از انتخابات وعده های فراوانی داده و پس از ورود به شورا به مجری آن وعده های انتخاباتی تبدیل شود. برای مثال بوده اند اعضای شورای شهری که فهرست هایی برای کاریابی تحویل گرفته و پس از ورود تمام دغدغه شان تکمیل آن فهرست و پاسخگویی به وعده های ناصحیح انتخاباتی بوده است. سهم خواهی های بزرگ تر را می توان در معامله اسپانسرهای مالی قدرتمند با برخی نامزدها برشمرد که در صورت حمایت مالی از نامزدهای انتخابات شورا، پس از انتخابات سهم خواهی های بزرگی همچون ورود به مباحث تغییر کاربری، اخذ مجوز و چنین مواردی را دارند. 

یکی دیگر از بزرگ ترین کژکارکردهای شورای شهر نبود نگاه همه جانبه به وظایف و اختیارات شورای شهر است. براساس قانون، شورای شهر نه تنها وظیفه ورود به مباحث فنی و عمرانی شهری را دارد بلکه باید به مباحث اجتماعی، بهداشتی و فرهنگی شهر نیز ورود کرده و برای آنها طرحی دراندازد.

ماده 2 قانون شورای شهر در مورد وظایف و اختیارات شورای شهر این گونه می نویسد: بررسی و شناخت کمبودها، نيازها و نارساييهای اجتماعی، فرهنگی، آموزشی، بهداشتی، اقتصادی و رفاهی حوزه انتخابيه و تهيه طرحها و پيشنهادهاي اصلاحي و راه حل هاي كاربردي در اين زمينه‌ها جهت برنامه‌ريزي و ارائه آن به مقامات مسئول ذيربط. حتی در ماده 7 اقدام در خصوص تشكيل انجمنها و نهادهاي اجتماعي، امدادي، ارشادي و تاسيس تعاوني هاي توليد و توزيع و مصرف، انجام آمارگيري، تحقيقات محلي و توزيع ارزاق عمومي با توافق دستگاههاي ذيربط نیز از جمله وظایف و اختیارات شورای شهر معرفی شده است. اما متأسفانه اغلب اعضای شورای شهر گمان می کنند وظایف شورای شهر در حیطه تعامل با شهردار برای اجرای طرح های عمرانی، ترافیکی و بهسازی معابر خلاصه می شود.

کژکارکردهای شورای شهر را می توان در موارد دیگری نیز خلاصه کرد که در حوصله این بحث نمی گنجد. اما آنچه مهم است این می باشد که این کژکارکردها چگونه به وجود آمده و چه عللی دارند؟ آیا برخی اعضای شورای شهر با قصد و نیت به این مسائل آلوده شده و ابزار اجرایی کژکارکردها می شوند؟

به نظر می رسد یکی از اصلی ترین علل این اتفاق، سطح پایین تخصص و تعهد در برخی اعضا است که به عنوان عضو شورای شهر انتخاب می شوند. تعهد به وظایف قانونی شورا و تخصص لازم در زمینه های مرتبط می تواند از یک عضو شورا فردی توانمند، متعهد، کاردان، لایق، مستقل، و پاک بسازد که نه تنها به سهم خواهی های انتخاباتی آلوده نشده بلکه می تواند جلوی وابستگی و رانت های پشت پرده را نیز گرفته و به عنوان نماینده واقعی مردم در شورای شهر نقش آفرینی کند.

اما وقتی تخصص و تعهد واقعی در انتخاب های مردمی در نظر گرفته نشود، اعضایی به شورای شهر ورود پیدا می کنند که دل شان بیشتر برای منافع پشت پرده می تپد تا مشکلات شهری. به همین خاطر است که در بسیاری از شوراهای شهر تصمیمات جامعی درباره مسائل اجتماعی و فرهنگی شهر گرفته نشده و حتی گاه پروژه های عمرانی کاملاً بدون در نظر گرفته شدن بعد فرهنگی اجرا می شوند. و یا در برخی شهرها مباحث بهداشتی چنان نادیده گرفته می شود که گویی اعضای شورای شهر در آن شهر زندگی نمی کنند.