مازندنومه؛ سرویس فرهنگی و هنری، اشکان جهان آرای: کار گردآوری و تدوین بزرگترین مرجع علمی شناخت مازندران و تبرستان پس از چندین سال تلاش و ممارست تعدادی از پژوهشگران در فرهنگخانه مازندران به پایان رسید و حالا این مجموعه ارزشمند و مهم به مرحله چاپ رسیده است.

سال 1390 بود که فرهنگخانه مازندران به مدیریت استاد فقید «احمد محسن‌پور» و با حمایت پژوهشکده ساری‌شناسی و همراهی استانداری و ادراه کل فرهنگ و ارشاد اسلامی، گردآوری و تدوین دانشنامه مازندران و تبرستان را آغاز کردند.

«جهانگیر نصری اشرفی» پژوهشگر برجسته و شناخته شده مازندرانی که سرپرستی این پروژه بزرگ فرهنگی را بر عهده داشت، پس از چند سال فعالیت شبانه‌روزی و همراهی بیش از هزار پژوهشگر ایرانی و خارجی، از نهایی شدن مجموعه خبر داده است. دانشنامه¬ تبرستان و مازندران با هدف ثبت، ضبط و حفظ دستاوردهای تاریخی، جغرافیایی، زیست‌محیطی، اقتصادی، فرهنگی و هنری و نیز همه¬ی میراث¬های مادّی و معنوی تبرستان قدیم و مازندران کنونی طرّاحی شد. او در گفت‌وگو با همشهری به برخی نکات در مورد دانشنامه مازندران پاسخ داد:

*تدوین این مجموعه چقدر زمان برد؟

تألیف بخش میراث معنوی این اثر از سال 1380 آغاز شد و ساختار مبنایی و نظام¬مند آن در سال 1390، شکل گرفت. از سال 1390 با شمار زیادی از دانشوران، پژوهندگان و نویسندگان در سطوح منطقه¬ای، ملّی و فراملّی برای همکاری، قرارداد منعقد شد. مؤلّفان دانشنامه هم عموماً از میان استادان و نخبگان دانشگاه¬ها و نیز دانشوران و پژوهشگران صاحب تألیف و باسابقه برگزیده شدند.
این اثر علاوه بر سرپرست، 10 قائم¬مقام و چندین مشاور عالی دارد که همراه با سرپرست، مسئولیت کنترل کیفی و محتوایی سرفصل¬های تاریخ، جغرافیا، محیط¬زیست، اقتصاد، زبان و ادبیات، موسیقی و موضوعات مردم¬شناسی را برعهده داشتند.

در مجموع چند نفر برای تولید و گردآوری این مجموعه همکاری داشتند؟

این اثر با همکاری بیش از 1200 تن از نویسندگان، پژوهشگران، گردآورندگان، ویراستاران محتوایی و ادبی، عکاسان، طراحان و صفحه‌آرایان در مرکز پژوهش های فرهنگخانه مازندران، به عنوان مهم ترین دستاورد فرهنگی مکتوب و مصوّر در تاریخ مازندران گردآوری و تدوین شده است.

حساسیت بسیار زیادی روی کیفیت کار در همه بخش‌ها داشتیم. برای مثال پروژه¬ عکاسی اختصاصی این دانشنامه با عکسبرداری بیش از حدود 120‌هزار قطعه عکس اختصاصی در حوزه های مختلف طبیعی، گردشگری، اجتماعی و معیشتی، اقتصادی و فرهنگی انجام شد.

مجموعه با استخدام دو مدیر و مشاور هنری و بهره‌مندی از خبره¬ترین طراحان صفحه، گرافیست‌ها و صفحه‌آرایان و بهره‌مندی از چندهزار قطعه عکس، طرح و سند، علاوه¬ بر مستند کردن موضوعات و سرشناسه¬ها، از نظر فضاهای دیداری، توفیق خلق یکی از دانشنامه¬های نفیس و هنری را داشت که دست¬کم در قیاس با دانشنامه¬های ملی و قومی در ایران، بی‌همتا و منحصربه¬فرد است. حتی می‌توان این دانشنامه را یکی از منحصربه‌فردترین دانشنامه‌های قومی دنیا نامید.

*دانشنامه چقدر تیراژ خواهد داشت؟

برنامه‌ریزی ما انتشار 5 هزار دوره 5 جلدی است که به¬ صورت کتاب و لوح فشرده -نوشتاری، صوتی، تصویری- طرّاحی شد. یک جلد آن –دیباچه- دوزبانه (فارسی ـ انگلیسی) است.
*این اثر فرهنگ و اطلاعات قومی چه مناطقی را زیر پوشش دارد؟

 تمرکز پژوهشی این اثر، گستره فرهنگ تبری از جمله استان مازندران، استان گلستان (فرهنگ استارآبادی)، استان البرز (فرهنگ تالقان و روستاهای دهستان لورا)، استان تهران (فرهنگ قصران، شمیرانات، لواسان، دماوند و فیروزکوه)، استان سمنان (فرهنگ سنگسر، شهمیرزاد، سرخه، افتر و لاسگرد)، استان گیلان (فرهنگ دیلمان و اشکورات) و استان قزوین (فرهنگ فشکل درّه‌ اَلموت) با تمرکز محوری بر میراث معنوی و مادی استان کنونی مازندران است.

*چه موضوعاتی از این گستره جغرافیایی گسترده مورد توجه قرار گرفته است؟

در دانشنامه به هر آنچه که در زندگی مردم این منطقه به عنوان یک فرهنگ یا بخشی از آن وجود دارد اشاره شده است. تشکیل چندین کارگروه و جذب همکاری ده¬ها تن از گردآورندگانِ باتجربه و دانایانِ قومی و ایجاد هماهنگی میان آنان برای تصحیح و تعمیق داده¬های میدانی از سازوکارهای مبنایی و منحصر به فرد تألیف این دانشنامه است. کارگروه¬های تاریخ، اقوام، محیط‌زیست، باستان¬شناسی، معماری، شهرستان¬ها، اقتصاد، ادبیّات، زبان، موسیقی، آیین¬های بومی و قومی، نمایش‌ها و پاره نمایش‌ها و بسیاری دیگر از فرهنگ‌ها و موضوعاتِ مردم¬شناسی با استفاده از گروه دانشوران و دانشگاهیان، پژوهشگران باتجربه و صاحبان تحقیق و تألیف صورت پذیرفت. بخش قابل¬‌اعتنایی از دستاوردهای پژوهشی دانشنامه شامل اساسی‌ترین محورهای حوزه میراث معنوی اعم از موضوعات و سرشناسه¬های اساطیری، آیینی، موسیقایی، زبان‌شناختی و ادبی است.

*یعنی در همه این حوزه‌ها پژوهش انجام شد؟

بله. به همین دلیل معتقدیم که این کار در حوزه دانشنامه‌های قومی جهان بی نظیر یا حداقل کم‌نظیر است. زیرا یکی از معدود دانشنامه‌های قومی مستند دنیاست. معمولا دانشنامه‌ها مونتاژی از اطلاعات ثبت شده و گردآوری شده از آثار پیش‌تر منتشر شده یا اطلاعات گردآوری شده در اسناد موجود گذشته هستند. البته این کار اشکالی ندارد. اما  تفاوت دانشنامه تبرستان و مازندران همین است که حدود 70 درصد دانش موجود در این دانشنامه کاملا منحصر به فرد و اختصاصی است. مثلا موضوعی مانند خط سیر ابریشم در مازندران و این که دوره‌ای در مازندران اقتصاد اول بود را به طور کامل و پژوهشی برای نخستین بار در دانشنامه منتشر می‌شود. حدود 40 نفر پژوهشگر باسابقه و برجسته کشور که برخی از آن ها اکنون درگذشته‌اند، تمام پژوهش‌های منتشر نشده عمرشان را در اختیار این دانشنامه قرار دادند. بنابراین دانشنامه تبرستان و مازندران حاصل ده‌ها میلیون ساعت کار است.

بسیاری از اسناد منتشر شده منحصر به فرد هستند. یعنی حتی در کتابخانه ملی و مرکز اسناد هم وجود ندارند. چون این اسناد را از پستوی خانه‌ها خارج کردیم. گرافیک و طراحی انجام شده برای این مجموعه نیز کم‌نظیر و کاملا متفاوت با سایر دانشنامه‌هاست.
با این حال گروه سرپرستی همه کوشش خود را در شناسایی و استفاده از مهم ترین منابع و آثار فارسی زبان و انگلیسی-زبان به کار برده تا سرشناسه ها و مدخل ها، به‌ ویژه مداخل پژوهش¬های میدانی، به منابع مرجع و معتبر ارجاع شود. برای آگاهی کاربران از همه¬ ظرفیّت¬های این اثر، ویژگی¬های موضوعی، ساختاری، علمی و مدیریّتی دانشنامه در بخش های مختلف جلد یکم (دیباچه) به دو زبان فارسی و انگلیسی آمده است.

*چاپ اثر چه زمانی انجام می‌شود؟

فایل کامل اثر نهایی شده و آماده چاپ است. در صورت ادامه‌ حمایت وزیر محترم فرهنگ و ارشاد در کمک به تهیه‌ کاغذ، رونمایی این دانشنامه دوم یا سوم اسفند همزمان با سومین سال درگذشت استاد محسن‌پور در مراسمی با شکوه برگزار خواهد شد. پس از آن نیز قصد داریم برای دانشنامه در شهرهای بابل، تنکابن، گرگان، آمل، قائمشهر، سوادکوه، بهشهر، چالوس، سمنان، لاهیجان، تهران، کرج و قزوین رونمایی داشته باشیم.

همه چیز بستگی به حمایت دولت از چاپ دانشنامه دارد. هزینه چاپ و تألیف دانشنامه‌ها را به عنوان اثر مرجع در همه جای دنیا دولت می‌پردازد. چون کتاب شخصی نیست و در نهایت باید وارد کتابخانه‌های عمومی و مراکز پژوهشی و علمی شود. تأمین کاغذ مورد نیاز چاپ دانشنامه در شرایط کنونی کاری بسیار دشوار است. تفاوت قیمت کاغذ آزاد و دولتی برای انتشار 5 هزار دوره 5 جلدی یا به عبارتی 25 هزار جلد این مجموعه، حدود 800 میلیون تومان است. در مذاکراتی که طی دو جلسه با وزیر محترم فرهنگ و ارشاد داشتم، قول همکاری برای تأمین کاغذ دولتی دادند. چاپ این مجموعه حدود یک میلیارد و 800 میلیون تومان اعتبار نیاز دارد.

*برای گردآوری این مجموعه چقدر هزینه شد؟

تا کنون 3 میلیارد و 800 میلیون تومان برای این کار هزینه شده است که از این مبلغ نزدیک به یک میلیارد و 800 میلیون تومان بدهی به بانک و مؤلفان است. بخش قابل توجهی از دستمزد مؤلفان باقی مانده است. البته طبق قرارداد دستمزد مؤلفان 3 ماه بعد از چاپ دانشنامه باید پرداخت شود. به همین دلیل تیراژ را 5 هزار دوره در نظر گرفتیم که هزینه‌های دانشنامه به طور کامل تأمین شود. وگرنه به تعدادی که سفارش دریافت کردیم آن را چاپ می‌کردیم. امیدواریم دولت به وعده‌ای که برای خرید 2 هزار و 500 دوره از دانشنامه داده بود پایبند باشد تا بتوانیم بخشی از هزینه‌های انجام شده را تأمین کنیم. تقریبا همه اعتبارات پرداخت شده این کار را تا کنون فرهنگ‌دوستان و نیکوکاران پرداختند. فقط حدود 150 میلیون تومان توسط بخش دولتی به مجموعه کمک شد.

*مجموعه چقدر برای عرضه قیمت گذاری شده است؟

870 هزار تومان قیمتی است که برای این دوره 5 جلدی در نظر گرفته شد. زمانی که کار دانشنامه را آغاز کردیم، شرایط اقتصادی مناسب‌تر بود. فکر می‌کردیم حدود دو هزار دوره را استانداری و دولت خریداری می‌کنند و دو هزار و پانصد دوره هم توسط مراکز علمی خریداری می‌شود. اما با این وضعیت فعلا وزارت فرهنگ اعلام کرده که 500 دوره را خریداری می‌کند که فقط 300 دوره را پیش خرید کرد. با وجود مصوبه‌ای که از استانداری مازندران برای خرید 1500 دوره از دانشنامه توسط این نهاد داریم، با تغییر دو استاندار این مسأله هم به نتیجه نرسید و مشخص نیست. امیدواریم استاندار جدید مازندران به این موضوع توجه ویژه‌ای داشته باشد. در شرایط بسیار دشواری از نظر فروش آثار به بخش دولتی که باید خریداران اصلی باشند، قرار داریم. با این حال این اتفاق باید بیفتد. چون فقط با فروش این 5 هزار دوره می توانیم دستمزد مؤلفان را بدهیم. ضمن این که نگهداری این حجم کتاب هم فضا و هزینه زیادی می‌خواهد.

*فکر می‌کنید با این شرایط استقبال مسئولان و نهادها در مازندران چگونه خواهد بود؟

یک نکته برای ما اصل است؛ این که در هر شرایطی دانشنامه را چاپ و عرضه می‌کنیم. هر چند که تمام نهادها و اداراتی که مقرر بود کمک کنند می‌گویند شرایط سختی داریم. به هر حال یک کار ماندگار و کم‌نظیر ملی انجام شده است و نمی‌شود آن را نادیده گرفت. هزینه‌ای که دولت برای حمایت از این دانشنامه باید بپردازد در قبال بسیاری از هزینه‌ها واقعا به چشم نمی‌آید و چیزی نیست. اگر فقط شهرداری‌ها، ادارات استانی و شهرستانی و مراکز علمی و پژوهشی مازندران برای تهیه این مجموعه اقدام کنند، می‌توان به چاپ دوم هم امیدوار شد. دانشنامه تبرستان و مازندران، تحقیقاً بزرگترین کار علمی و فرهنگی است که در حوزه مازندران و تبرستان تا کنون اتفاق افتاد.

مسلم است که ما اثر را چاپ می‌کنیم. برنامه‌ریزی‌ها برای مراسم رونمایی نیز در حال انجام است. حتی با توجه به احتمال استقبال گسترده از مراسم و دخیل بودن بیش از هزار نفر در تهیه این مجموعه، سالن ورزشی «سید رسول حسینی» ساری را برای روز رونمایی اجاره کردیم. سخنرانان برجسته‌ای از داخل و خارج داریم و گروه‌های هنری شاخصی را دعوت کردیم. از رسانه‌ها نیز انتظار داریم که در شناساندن این مجموعه ارزشمند به علاقه‌مندان و جامعه علمی و پژوهشگران استان به گروه دانشنامه کمک کنند.