منطقه ی دیرسال شرق مازندران با گواه روشن غارهای هوتو وکمربند، موید آن است که انسان متفکر دوره  نئاندرتال در این ناحیه می زیسته است و نشانه های خود را در بسیاری از غارهای شناخته شده ی موجود، برجای گذاشته است.

همچنین تپه ی باستانی گوهرتپه با پنج هزار سال قدمت و آثار کاوش شده، ضرورت زندگی جمعی و تکامل زیستی را به اثبات می رساند.

 از دیگر آثار مشهور و ذکر شده در اسناد مکتوب، باید از آتشکده ی کوسان یاد نمود که در بخش جنوب غربی روستای کوسان واقع بوده و در دوره ی ساسانیان از مراکز دینی مازندران محسوب می شده است.

حضور و سکونت شاهپور، برادرزاده ی انوشیروان و فرزندش باو در این آتشکده موید آن است که مکان مزبور از اهمیت خاصی برخوردار بوده و جمعیتی درخور داشته است. حضور گورستان های فراوان مربوط به دوره زرتشتیان و آثار مربوط به قلعه های عصر ساسانی از دیگرنشانه هایی است تا باستان شناسان مبرز را به خود جلب نموده و غبار شناخت ما را از تاریخ و فرهنگ عصر ساسانی در مازندران بزداید.

 اهمیت آتشکده ی کوسان و حضور بزرگان دینی و دیگر اهالی موجب شد تا این ناحیه، خرگوران نامیده شود. این مکان که به گستردگی روستای فعلی شهیدآباد و منطقه ی موسوم به پلنگ خیل می باشد، با آثار تاریخی پیش از اسلام مانند پل سنگی، چندین گورستان و آثاری از عصر صفوی مانند آب انبار و مسیر آب رسانی بدون نظارت رها شده است.

پیش از این پژوهشگران نام خرگوران را به شهر بهشهر اطلاق می نمودند که هیچ سند تاریخی ندارد و علت نامگذاری را حضور گورخر در منطقه دانسته اند که به اثبات نرسیده است.

 این ناحیه به علت حضور اکابر دینی، خِرَگَوران به معنای جایگاه بزرگان زرتشتی نامیده شده است. بی شک سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور باید با توجه تام به این منطقه که آثار تمام تاریخ را در خود جای دارد، از میراث و فرهنگ ایران زمین صیانت کند و متخصصین مجربی را در این ناحیه بکار گیرد و از خطرات ناشی از حفاری غیرمجاز و دست اندازی غیرمسئولانه جلوگیری نماید.

 (hotongo@yahoo.com)