درياي خزر به تنهايي 93 درصد از ذخيره خاويار ماهيان خاوياري جهان را در خود جاي داده است، همچنين پنج گونه ممتاز از اين ماهيان در اين دريا ‌زيست مي‌كنند كه به ترتيب كيفيت عبارت‌اند از: فيل ماهي يا بلوگا، تاس ماهي روسي يا چالباش، تاس ماهي ايراني يا قره برون، ماهي شيب و ماهي ازون برون يا سورگا. با توجه به خط قرمز انقراض اين گونه ماهيان، روز به روز بر ارزش و قيمت خاويار (مروايد سياه) افزوده مي‌شود، گرچه بسياري از كشورها پرورش مصنوعي را آغاز كرده‌اند اما گونه‌هاي آزاد آن از ارزشي بسيار قابل توجه برخوردار هستند.

ـ زماني بيشترين خاويار دنيا در درياي خزر توليد مي‌شد اما...

تجارت خاويار بسيار پرسود است اما با اين همه صيد قاچاق، آلوده كردن درياي خزر از جانب كشورهاي حاشيه و سرپيچي از كنوانسيون سايتس (كنوانسيون حفظ گونه‌هاي زيستي در حال انقراض) در كاهش گونه‌هاي ماهيان خاوياري بسيار تاثيرگذار بوده است. زماني بيشترين خاويار دنيا در درياي خزر توليد مي‌شد ولي اكنون نفت و گاز اين دريا مورد توجه جهانيان قرار گرفته است!

ـ صيد قاچاق صدور رسمي اشرافي‌ترين صبحانه جهان را كاهش داد

با توجه به اينكه خاويار يكي از مهم‌ترين اقلام صادراتي ايران محسوب مي‌شود طبق برنامه چهارم توسعه‌، بايد در كشور سالانه 50 تن خاويار توليد شود. اين در حالي‌ است كه طي سال‌هاي اخير به دليل نبود توجه كافي به اين مقوله و گسترش صيد قاچاق، شاهد روند رو به كاهش صدور رسمي اين ماده غذايي پر انرژي كه اشرافي‌ترين صبحانه جهان محسوب مي‌شود، هستيم و به دنبال آن درآمد ارزي ناشي از تجارت اين محصول نيز كاهش يافته است. به طوري كه 300 تن استحصال در اوايل دهه 70 هم اكنون به زير 20 تن كاهش يافته است؛ يعني در 15 سال گذشته 94 درصد از ظرفيت برداشت خاويار در درياي خزر كاسته شده است.

ـ نرخ صيد از 30 تا 35 درصد در سنوات قبل به كمتر از 20 درصد رسيده است

در اين زمينه نصرالله خادم - مديرعامل شركت مادر تخصصي خدمات كشاورزي - تصريح كرد: ميزان صيد و در نتيجه استحصال خاويار رو به كاهش است. لكن نرخ كاهش صيد با تمهيدات به‌كار گرفته شده از 30 تا 35 درصد در سنوات قبل به كمتر از 20 درصد رسيده است.

وي اعلام كرد: ميزان توليد خاويار ايران در دو فصل صيد (از سه فصل) در سال جاري حدود 9 تن است در حالي كه سال گذشته در تمام فصول صيد حدود 7/14 تن استحصال شده است.

خادم ميزان صادرات رسمي اين محصول در سال 2007 ميلادي را حدود 15/7 تن به ارزش تقريبي 194 ميليارد ريال عنوان كرد و افزود: از ابتداي سال تا دي ماه حدود هزار و 700 كيلوگرم خاويار به ارزش تقريبي 19 ميليارد ريال در داخل كشور فروخته شده است.

ـ انقراض نسل ماهيان خاوياري؛ زنگ خطري كه بارها به صدا درآمده است

اساسي‌ترين مشكل صيد ماهيان خاوياري و استحصال و صدور خاويار آن، صيد قاچاق و نبود برخورد جدي با متخلفان و همچنين نبود توافق عملي ميان كشورهاي حوزه درياي خزر براي حفظ ذخاير اين گونه ماهيان است و رييس سازمان شيلات و ديگر مسوولان امر طي يكي – دو سال اخير بارها زنگ خطر انقراض نسل ماهيان خاوياري (فسيل‌هاي زنده جهان كه از قدمتي چند صد ميليون ساله برخوردارند) را به صدا درآورده‌اند.

ـ در حفاظت از دريا كوتاهي نشده است

شعبانعلي نظامي در حاليكه روند رو به افزايش انقراض نسل ماهيان خاوياري و يكسان بودن صيد قاچاق با صيد دولتي را عنوان مي‌كند، معتقد است: در حفاظت از دريا كوتاهي نشده است اما چون امكانات و نيروي لازم وجود ندارد نمي‌توان حفاظت مناسبي از دريا داشت به طوري‌كه از هزار و 800 نيرو مورد نياز براي حفاظت، 700 نيرو فعال هستند و درصورتيكه بايد نيروي شبانه‌روزي براي حفاظت از دريا داشته باشيم به دليل كمبود بودجه توسط ارگان‌هاي ذي‌ربط نيروي مورد نياز تامين نمي‌شود كه سازمان شيلات بي‌تقصير است.

معاون وزير جهاد كشاورزي تنها مشكل كاهش خاويار را صيد قاچاق پنج كشور حاشيه خزر مي‌داند؛ چراكه روسيه 12 برابر، قزاقستان هفت برابر، آذربايجان و تركمنستان چهار برابر صيد دولتي خود صيد قاچاق دارند.

در اين ميان تخريب زيستگاه‌ها توسط فعاليت‌هاي انساني از جمله: سدسازي، آلودگي‌هاي صنعتي، آلودگي‌هاي ناشي از سموم دفع آفات كشاورزي و برداشت بي‌رويه شن و ماسه كه باعث سست شدن و نشست بستر رودخانه و همچنين از بين رفتن بسياري از موجودات كه غذاي ماهي‌ها و بچه ماهي‌هاست مي‌شوند را نمي‌توان ناديده گرفت.

مديرعامل شركت مادر تخصصي خدمات كشاورزي با تاكيد بر اين موضوع، تصريح كرد: وجود صيد قاچاق، تغييرات اكوسيستم و آلودگي‌هاي برخي سواحل ورودي رودخانه‌ها به درياي خزر كه زيستگاه‌ ماهيان خاوياري را با مشكل مواجه مي‌سازند.

رييس سازمان شيلات ايران نيز اين عوامل را در انقراض نسل اين گونه موثر مي‌داند ولي معتقد است: اين موضوع برعهده ديگر سازمان‌ها و نهادهاست.

ـ زماني درآمد ارزي ايران از فروش خاويار در رتبه دوم و پس از درآمدهاي نفتي بود اما...

زماني درآمد ارزي ايران از فروش خاويار در رتبه دوم و پس از درآمدهاي نفتي بود ولي هم اكنون برخي كارشناسان اين سوال را مطرح مي‌كنند كه گذشته از مباحث اكولوژيك و زيست‌محيطي براساس كدام منطق اقتصادي شاليكاري را گسترش مي‌دهيم تا مجبور شويم براي تامين آب فراوان شالي‌ها اين همه سد بسازيم؟ براي توسعه كشاورزي، محصول برنج را انتخاب كرده‌ايم، آيا نمي‌توان به جاي كشت برنج محصولاتي همچون گندم و مركبات كه به مراتب كمتر از شاليزارها به آب نياز دارند كاشت؟

آنچه كارشناسان مربوطه در اين زمينه مطرح مي‌كنند اين است كه به نظر مي‌رسد نبود نگرش نظام‌مند در ميان نهادها و دستگاه‌هاي مختلف دولتي و بخشي‌نگري سبب بروز اين همه مشكل شده است كه متاسفانه دستگاه‌ها و مسوولان مربوطه در زمينه اجراي اين پروژه‌ها بدون توجه به اثرات زيست محيطي فعاليت‌هاي خود، اقدام به دخل و تصرف در طبيعت كرده‌اند كه نتيجه آن ايجاد وضع آشفته كنوني است.

در اين ميان نطامي، رييس سازمان شيلات بر ضرورت پرورش ماهيان خاوياري تاكيد مي‌كند و مي‌گويد:‌ سازمان شيلات اعتقاد راسخي به بازدهي اين بخش دارد و با توجه به پرداخت تسهيلات بسيار مناسبي در اين زمينه آمادگي براي ارائه موافقت اصولي به سرمايه گذاران وجود دارد.

ـ مسوولان مربوطه فاتحه ماهيان خاوياري آزاد و استحصال خاويار وحشي را خوانده‌اند؟

اظهارنظرها حاكي از آن است كه گويا مسوولان امر و ارگان‌هاي متولي، فاتحه ماهيان خاوياري آزاد و استحصال خاويار وحشي كشور را خوانده‌اند و تنها به انتظار سرمايه‌گذاري بخش خصوصي براي پرورش ماهيان خاوياري و استحصال خاويار پرورشي نشسته‌اند. البته پرورش ماهيان خاويار و استحصال خاويار پرورشي اقدامي بسيار مناسبي است و امكانات و علم آن در كشور وجود دارد اما اعمال راهكارهاي مناسبي همچون تلقي شدن خاويار در زمره كالاهاي قاچاق و برخورد قاطعانه دستگاه‌هاي قضايي با متخلفان، توافق با ديگر كشورها براي حفاظت بيشتر از دريا مي‌تواند تاثير بسزايي در اين زمينه داشته باشد.

ـ در كانادا كشتن ماهي خاويار برابر با قتل انسان است؛ در ايران قاچاق هر كيلو گوشت خاويار پنج هزار تومان جريمه دارد!

از آنجاكه صيد غير مجاز يكي از دلايل كاهش ماهيان خاوياري است اما مسوولان مربوطه تاكيد دارند كه مجازات براي صيادان غيرمجاز بسيار كم است و متناسب با جرم نيست و براي هر كيلو گوشت خاوياري پنج هزار تومان جريمه در نظر گرفته مي‌شود در صورتيكه در كانادا كشتن ماهي خاويار برابر با قتل انسان است و براي صيد غيرمجاز آن جريمه‌اي بالغ بر 10 هزار دلار به اضافه 12 سال زندان در نظر گرفته مي شود.

ـ «ماهي را از هر وقت از آب بگيريد تازه است»

فرهنگ‌سازي در اين زمينه بي‌تاثير نيست؛ البته باتوجه به اينكه ميزان مصرف سرانه خاويار در كشور بسيار ناچيز است و حتي به گرم هم نمي‌رسد غير از بقاي نسل و مباحث ميراث فرهنگي براي مردم چندان اهميتي ندارد.

اگرچه كارهاي تحقيقاتي خاصي در اين زمينه انجام نشده و ابعاد تخريب بسيار گسترده است اما به قول معروف « ماهي را از هر وقت از آب بگيريد تازه است».(isna)