استان مازندران با حدود 24 هزار كيلومتر مربع مساحت بين 47 دقيقه تا 38 درجه و 5 دقيقه عرض شمالي و 50 درجه و 34 دقيقه تا 56 درجه و 14 دقيقه طول شرقي از نصف النهار گرينويچ قرار گرفته است.
درياي مازندران در شمال، استان تهران، سمنان و قزوين در جنوب و استان‌هاي گيلان و گلستان به ترتيب در غرب و شرق آن قرارگرفته است. براساس آخرين تقسيمات كشوري با توجه به تفكيك استان گلستان از استان مازندران، اين استان درحال حاضر با مركزيت ساري داراي 16 شهرستان به نام‌هاي آمل، بابل، بابلسر، بهشهر، تنكابن، جويبار، چالوس، رامسر، سوادكوه، قائمشهر، گلوگاه، محمودآباد، نكا، نور و نوشهر است و داراي51 شهر،44 بخش، 113 دهستان و 3697  آبادي می‌باشد.

 جغرافياي تاريخي استان

درباره تاريخ باستاني استان مازندران اطلاع زيادي دردست نيست و اساسا وضع اقليمي آن اجازه نمي‌دهد ابنيه وآثار معماري پايدار بمانند. درجلگه هاي ساحلي مازندران آثار معتبري از ادوار قبل از اسلام به دست نيامده وحتي از شهرهاي معتبر صدر اسلام (دوره‎‎ پادشاهان طبرستان وديلم) هم به جز آمل وساري يادگاري بجانمانده است.

بعداز غلبه آريايي‌هاي مهاجم ومهاجرت بوميان، ساكنان جديد پس از مدتها ظاهر زيرفرمان هخامنشيان قرار گرفتند. دركتيبه بيستون سرزمين مازندران به نام پشتخوارگي ودر اوستا پزشخوارگر آمده است وبه نظرميرسدكه مازندران جزو قلمرو اشكانيان بوده است. هم زمان بافتوحات مسلمانان از سلسله هاي پادوسبانان، آل باوند و افراسيابيان نام برده شده است كه در طبرستان ياقسمتي ازآن حكومت مي كرده اندو استقلال نسبي داشته اند. مورخان درباره‎ اولين حمله‎ مسلمين به طبرستان وحدت نظرندارند. بنابه قول عده اي ازنويسندگـان درسال 30 هجري قمري ـ زمان خلافت عثمان ـ اولين بار سعد بن عاص حاكم كوفه درصدد فتح طبرستان برآمد و سرانجام سواحل طبرستان، رويان ودماوند رابه تصرف خود درآورد.

درزمان مروان بن محمد(132ـ 126 هـ .ق) آخرين خليفهْ بنـي - اميه ،اهالي طبرستان عليه حكام عرب سربه شورش برداشتند. دردوره‎‎‎ خلافت ابوالعباس سفاح (136 ـ132 هـ .ق ) اولين خليفه عباسي ـ يكي از عاملان وي رهسپار طبرستان شد وبا اهالي آن منطفه از طريق صلح و مدارا كنارآمد، ليكن دردورهْ ـ خلافت ابوجعفر منصور (158 - 136 هـ. ق) دومين خليفه عباسي مردم طبرستان براي چندمين بار سر بـه شورش برداشتند. سرانجام طبرستان كاملاُ تحت اطاعت اعراب درآمده ولي بعد ازآن نيز در سرزمين طبرستان مانند سابق ،مسكوكاتي باخط پهلوي ضرب شد. سرانجام درسال 167 هجري قمري ونداد هرمز لا سلسله مستقلي در طبرستان تاسيس كرد.

درقرن چهارم وپنجم هجري، طبرستان ميدان كشمكش سلسله‎ آل زيار و آل بويه از يك طرف و سامانيان و غزنويان ازطرف ديگر شده بود، اغلب اوقات طبرستان تحت اداره امواي آل زياربود. درسال 426 هجري قمري، سلطان مسعــود غزنـــوي ازطريق گرگان وارد طبرستان شد و صدمات و خسارات جاني و مالي زيادي به اهالي آن سامان وارد آورد. هنوز اين خرابه ـ ها ترميم نشده بود كه طغرل اول مو‎ْسس سلسله سلجوقي به گرگان وطبرستان حمله ورشد ودرسال 606 هجري قمــــري  طبرستان ازجمله كبود جامه به دست سلطان محمد خوارزمشاه افتادو اسپهيد كيودجامه به نام ركن الدين كبودجامه و فرزندانش به دست سلطان محمد خوارزمشاه اسير شدند.

زماني كه سلطان محمد خوارزمشاه از نبرد با سپاهيان مغول فــرار مي كرد، ركن الدين، مغولان را به جايگاه سلطان محمد هدايت كردوبه اثر اين خوش خدمتي، از طرف مغولان به حكومت كبود جامه رسيد و سرانجام توسط تيموريان بساط حكمراني آنها نيز برچيده شد. بعد از درگذشت اميرتيمور، ســــادات ـ مرعشي با كسب اجازه از شاهرخ ميرزا (850 – 807 هـ. ق) به مازندران برگشتند و به عنوان باج گزار اين نواحي سلطنت كردند.

سرانجام در زمان سلطنت شاه عباس اول به طور كلي قدرت سادات مرعشي از بين رفت. پس ازبرچيده شدن بساط حكومت ملوك الطوايفي طبرستان كه تا سال 1006 هجري قمري ادامه داشت، اين منطقه تحت نظارت شاه عباس اول و سلاطين بعدي سلسله صفوي تامين قرار گرفت. شاهان صفوي درطول هرسال به كرات به عنوان شكارويا پس ازاحـداث فرح‌آباد جهت استراحت به اين منطقه سفرمي كردند.

نادرشاه افشار براي مقابله بادشمنان به ويژه دشمنان شمالي وروس هـا، درمازندران يك كارخانه كشتي سازي دايركردوبه رونق هرچه بيشتر منطقه افزود. ازدوره فتحعلي شاه قاجار، به منطقه سـر ـ سبز و زيباو دل انگيزمازندران، به عنوان يك منطقه استراحتي ـ تفريحي توجه گرديده و ناصرالدين شاه طي دوسفر دستور تعمير راه ها و كاروان سراها را صادر كرد. دردوران ملطنت پهلوي منطقه مازندران مانند سايرمناطق كشور از راههاي ارتباطي برخوردار شد و به علت شرايط محيطي و آب وهواي معتدل، چشم اندازهاي زببا  نزديكي اش به تهران، محل استراحت و تفريح قسمت اعظم مردم كشور شد.

____________________

شهرستان ساري

بافت شهري ساري مركز استان مازندران رابه طوس بن نوذر نسبت مي دهند كه در قرن اول هجري به دست فرخان بن دابويه از ملوك گاوباره تجديد بنا شده است. مسجد بزرگ ساري اولين بنايي بود كه مسلمين توسط ابوالخطيب، نخستين حاكم عباسي طبرستان، در سنه‎ْ 140 هجري قمري احداث كردند و سپس در همان مسجد جامع شهررا نيز بنا كردند. بناي اين مسجد در زمان هارون الرشيد به وسيله يحيي بن يحيي شروع و توسط مازيار بن قارون تمام شد. ساري بعد از اسپهبدان نيز تقريباُ تا به امروز مركز مازندارن بوده است و فرمانروايان طاهري، زيدي و آل باوند تا سال 635 هجري در آنجا حكومت كرده اند. اين شهر در سال 298 هجري توسط اقوامي كه از درياي خزر و سواحل آن هجوم آورده بودند به آتش كشيده شدو در اوايل قرن چهارم در اثر سيل صدمات بسيار ديد و خراب شد.

ساري در زمان سلطان محمد خوارزمشاه و نيز بعد از آن، در حمله مغول آسيب ديد و درزمان مستوفي، شهر تقريبا ويرانه بود. در زمان شاه عباس اول بناهاي مهمي در ساري ساختند. هنگامي كه زنديه طبرستان را فتح كردند مركز طيرستان، از ساري به بارفروش (بابل كنوني) منتقل شد. در دوره آغامحمدخان قاجار (1200 – 1211 هـ.ق) مركز مازندران مجددا از بارفروش به ساري منتقل گرديد. زلزله سال 1220 هـ‌. ق باعث تلفات جاني زيادي شد و شهر بيش از پيش روبه ويراني نهاد. در دوران اخير با عبور راه آهن از كنار شهر و احداث خيابانها و ساختمانهاي دولتي بار ديگر ساري رو به آباداني نهاد و امروزه يكي از شهرهاي زيباي استان مازندران و شمال كشور است.

 مراكز ديدني و تاريخي

مجموعه صفوي فرح آباد
برج رسكت
برج سلطان زين العابدين
پارك جنگلي ميرزا كوچك خان
پناهگاه حيات وحش دشت ناز
امامزاده عباس
بناي امامزاده يحيي
____________________

شهرستان آمل

شهر آمل از شهرهاي بسيار قديمي ايران در استان مازندران است. بعضي از مورخان و جغرافي نويسان سابقه‎ْ آن را به دوره پيشداديان و كيائيان نسبت داده اند. شهر آمل با توجه به اشياء و سكه هايي كه از آن به دست آمده در دوره ساساني پايتخت يامركز آن منطقه بوده است. احتمالا مردم آمل در زمان حكومت مهدي خليفه عباسي، به دين اسلام گرويدند و بعد از آن بناهاي اسلامي در آنجا ساخته شد.

اوايل قرن هفتم حسام الدين اردشير مركزيت را از ساري به آمل آورد و قصر خود را در آنجا برپا داشت. در سال 795 هـ. ق امير تيمور گوركاني آمل و ساري را غارت كرد و فرمان قتل عام ساكنين آن ها را صادر كرد و سه قلعه مهم از جمله ماهان سر را با خاك يكسان كرد. از آن پس آمل روبه ويراني نهاد. آمل جديد در جوار شمال آمل قديم بنا شده است وامروزه يكي از شهرهاي آباد و زيباي شمال ايران به شمار مي رود.

 مراكز ديدني و تاريخي

قلعه شاهندشت
حمام اشرف آمل
پل دوازده پله
آرامگاه امامزاده ابراهيم
امامزاده عبدالله
چشمه هاي آب گرم آهن يا آب فرنگي
آب معدني استراباكو
چشمه آب گرم آب اسك
آب گرم رينه
آبشارشاهندشت لاريجان
درياچه ساهون
خانه اربابي
____________________

شهرستان بابل

بابل از شهرهايي است كه در دوران اسلامي نيز وجود داشته و به نام هاي مامطيران، مامطير، بارفروش ده، بارفروش وبابل شناخته شده است. اولين نام اين شهر مامطير بود كه در قرن دهم هجري بارفروش ده در محل آن بنا شدو هنگامي كه محمدخالد حاكم آن بود بازار و عمارتي در آن بنا كرد. درسال 160 هـ .ق مازيار بن قارن مسجد جامع آن رابنا نهاد كه شامل مساجد، عمارت، مدارس، دكاكين، سراها، بيوتات و سايه بود.

بارفروش به عنوان مركز تجاري به ويژه در دوره صفوي از رونق، آبادي، وسعت و گستردگي برخوردار شد. شاه عباس اول فرمان داد باغ ارم را در قسمت جنوبي شهر بنا كنند. بابل در زمان فتحعلي شاه قاجار نيز اهميت قابل توجهي پيدا كرد. قبل از انقلاب اكتبر روسيه، بابل از طريق بندر مشهدسر (بابلسر) با كشور روسيه ارتباط تجاري داشت و به يكي از مراكز مهم بازرگاني استان مازندران تبديل شده بود. بابل امروزي شهري آباد و زيباست.

 مراكز ديدني و تاريخي

كاخ بابل
پل محمدحسن خان
قعه سلطان محمدطاهر
امامزاده قاسم
____________________

شهرستان بابلسر

بابلسر در قديم مشهدسر نام داشت. احتمالا اين نام از واقعه شهادت امامزاده ابراهيم ابوجواب ملقب به اطهر، برادر امام رضا (ع) كه در آنجا مدفون است، اخذ شده باشد. شهر فعلي بابلسر بيش از صدسال قدمت دارد و در مصب رودخانه بابل استقرار يافته است. اين شهر در گذشته به عنوان بندرو مركز تجارت ايران و روسيه رونق داشت. هنگامي كه تجارت بين ايران و روسيه رونق داشت. هنگامي كه تجارت بين ايران و روسيه تقليل يافت و بنادر تركمن، نوشهر و انزلي آباد گرديد، بندر بابلسر موقعيت خود را از دست داد، ولي در دوران اخير بيش از نقاط ديگر شمال مورد توجه رضاشاه قرار گرفت و به صورت شهر كوچك، ولي زيبا درآمد كه اكنون يكي از بهترين و زيباترين گردشگاهها و استراحت گاههاي شمال ايران به شمار مي رود.

__________________

شهرستان بهشهر 

ناحيه بهشهر كه سابقا خرگوران نام داشت توسط شاه عباس خريداري شد و به دستور وي شهري در آنجا احداث شد. ماده دولت اشرف براي تاريخ بناي اين شهر در سال 1021هجري انتخاب شد و شهر جديد، اشرف البلاد نام گرفت كه اقامتگاه شاه عباس اول در مازندران بود. بعد از احداث شهر، شاه عباس چندين هزار گرجي را به شهر اشرف كوچاند. شاه عباس هرگاه به مازندران مي آمد اشرف را به ديگر نقاط آن ترجيح مي داد. احتمالا اولين گروه نمايندگان سياسي انگلستان در اشرف البلاد به حضور شاه عباس رسيدند.

اشرف البلاد در اثر جنگهاي داخلي  حملات تركمن ها، افاغنه و حملات سپاهيان زند صدمات فراوان ديد و به طور مكرر تخريب شد. نادر شاه هنگامي كه اعزام جنگ بالزگي ها بود مدتي را در اين شهر سپري كرد. محمد حسن خان قاجار علاقه زيادي نسبت به آن داشت و غالبا در اين شهر اقامت مي كرد، سكنه اين شهر از اقوام مختلف تشكيل شده بود، ازجمله مهاجران گرجي كه شاه عباس آن ها را از قفقاز كوچانده بود، همچنين گروهي از خانواده هاي طالشي لنگران كه از سواحل درياي خزر آمده بودند و جمعي هم از ثات ها كه يكي از قبايل ايراني بود. بهشهر امروزي، شهري زيبا  و جذاب است كه آثار طبيعي و تاريخي فراوان دارد.

 مراكز ديدني و تاريخي

كاخ صفي آباد
عمارت وباغ صفوي
درياچه عباس آباد
____________________

شهرستان تنكابن

ناحيه تنكابن قبلا جزو گيلان بود و حد شرقي آن به نمك آبرود مي‌رسيد. خرم آباد (شهسوار) حاكم نشين نواحي قشلاقي و دو هزار حاكم نشين ييلاقي آن محسوب مي‌شد. آثار و اشيايي كه در ناحيه كلاردشت و تپه هاي اطراف بر حسب تصادف به دست آمده است، نشان مي دهند كه اين منطقه در دوره هاي گذشته، آباد و از تمدن ويژه اي برخوردار بوده است.

تنكابن يا شهسوار در گذشته‌هاي دور رستمدار هم خوانده مي شد. پادوسبانان تا زمان شاه عباس اول حكومت محلي اين منطقه را در اختيار داشتند. از دوران صفويه تا سال 1209 هـ. ق كه آغاز سلطنت آغامحمدخان قاجار است، اين شهر فيض ناميده مي شد. در دوره قاجاري نام آن مجدداُ تنكابن خواندند. پس از سقوط قاجاريه و با روي كارآمدن پهلوي اول نام اين شهر شهسوار و با وقوع انقلاب اسلامي مجدداُ تنكابن شد. تنكابن امروزي شهري آباد و ديدني است كه پارك ملي خشكه داران يكي از مكان‌هاي ديدني اين شهرستان مي‌باشد.

____________________

شهرستان چالوس

چالوس از شهرها ي قديمي استان مازندران است كه در جلگه مياني سواحل درياي خزر واقع شده است. نام اين شهر در گذشته هاي دور سالوس يا شالوس بود كه در پيرامون آن دو شهر كوچك ديگر به نام كبيره و كچه نيز وجود داشته است. بعضي از علماي جغرافيانويس، چالوس را از آبادي هاي طبرستان دانسته اند. محمد بن اويس از امراي دوره تسلط خلفاي عرب ـ به دستور خليفه معتصم به حكمراني چالوس منصوب شد.

محمدبن اويس خود در رويان (قسمتي از طبرستان) استقرار يافت و پسرش احمد را به حكومت چالوس گمارد. شهر چالوس در زمان حمله امير تيمور تخريب شد و سپس تا قرن هاي متمادي به صورت روستايي كوچك درآمد. در دهه اول قرن حاضر (1310) با پشتيباني دولت وقت آرام آرام به صورت شهري سازمان يافته در آمد و امروزه به شهري زيبا با امكانات فراوان جهانگردي تبديل شده است.

 مراكز ديدني و تاريخي

كاخ اجابت
كاخ چاي خوران
آبشاراكاپل
آبشارهريجان
پارك جنگلي چالوس
پارك جنگلي نمك آبرود
درياچه ولشت
درياچه سددريوك
مرداب كندوچال
____________________

شهرستان رامسر

رامسر كه در دامنه جنگل وساحل درياي مازندران در فضايي سرسبز واقع شده است، از شهرهاي قديمي استان مازندران به شمار مي رود. در برخي منابع و متون تاريخي، سابقه و پيشينه آن را حدود ده قرن ذكر كرده اند.

خاندان هاي بزرگي در شهر رامسر مي زيستند كه بيشتر آنها از سادات بودند. رامسر پيش از سال 1310 هـ .ق دهي آباد به نام سخت سر بود. از اين سال به بعد تغييرات مهمي در آن صورت گرفت وهم اكنون اين شهر تاريخي از بهترين تفرج گاههاي شمال ايران به ويژه از ديدگاه مسافران و جهانگردان خارجي است. رامسر شهري مجهز و كاملاُ توريستي است كه آبشاررايج ده قلو يكي از مكان‌هاي ديدني آن مي‌باشد.

____________________

شهرستان سواد كوه

شهرستان سوادكوه كه از تركيب و توسعة فضاهاي روستايي مناطق دره اي و كوهستاني شكل گرفته است، از مناظر زيباي طبيعي، اعتدال آب وهوا و پوشش گياهي انبوه برخوردار است و باتوجه به آثار ديدني و تاريخي پل ورسك، غارهاي مختلف، پل شاپور شيرگاه به يكي از كانون هاي جذب گردشگران تبديل شده است. طبيعت اين شهر كوهستاني و دره اي و بسيار زيباست.

 مراكز ديدني و تاريخي

محله قديم آلاشت
قلعه كنگو
برج لاجيم
پل ورسك
____________________

شهرستان قائم‌شهر

نام قديم قائم شهر، علي آباد بود. علي آباد دهي بود كه بقعه اي داشت و زيارت گاه اهالي اطراف بود. اين بقعه تا سال1326 هجري قمري باقي بود، ولي امروزه اثري از آن نيست، قصري از زمان شاه عباس درآن وجود داشت. اين دهكدة قديمي كه با پيوستن آبادي هاي ديگر به آن، به شهر مبدل شد، در سال 1314 هـ .ش شاهي نامگذاري شد، در دوره هاي اخير مورد توجه قرار گرفت و به صورت شهر صنعتي در آمد. در برخي از متون تاريخي بين مسير ساري به آمل از ناحيه اي به نام جمنو يا چمنو نام برده شده است كه گفته مي شود بعداُ به علي آباد، شاهي وفعلاُ به قائم شهر معروف شده است و ظاهراُ قدمت آن به دوران ساساني يا دوران اسپهبدان طبرستان مي رسد.

مراكز ديدني و تاريخي

پارک جمگلي تلار

تپه باستاني گردکوه 
چنارامامزاده يوسف رضا
____________________

شهرستان محمود آباد

محمود آباد در گذشته پيش بندرآمل بود و به عنوان يكي از كانون هاي حمل ونقل كالاهاي تجاري ايران و روسيه ايفاي تقش مي كرد. با توسعة بنادر نوشهر و انزلي از اهميت آن كاسته شد. شهر محمودآباد امروزه يكي از شهرهاي حاشيه اي درياي مازندران است كه از تفرجگاههاي ساحلي مناسب به شمار مي رود. اين شهر به انواع خدمات جهانگردي و گردشگاهي تجهيز شده است كه سواحل درياي خزر از مكان‌هاي ديدني آن محسوب مي‌شود.

____________________

شهرستان نكا

در داده هاي متابع تاريخي و جغرافيايي تا دورة قاجار اطلاع دقيقي دربارة نكا وجود ندارد، ولي در منابع جغرافيا نويسان قرون اوليه اسلامي از شهري به نام مهربان يا ميردان در نزديكي نكا امروزي ياد شده است. نكا امروزي از توسعة محله يا روستاي تاريخ محله در جنب پلي بر روي رودخانه نكا، طي70 سال اخير بوجود آمده است. اين شهر به علت عبور راه آهن سراسري و داشتن راه هاي ارتباطي مناسب، استقرار صنايع چوبي، انبارهاي نفت و نيروگاه عظيم برق، به يكي از كانون هاي توسعه در استان مازندران تبديل شده است. سواحل زيبا دارد و در نزديك شبه جزيرة ميانكاله قرار گرفته است.

مراكز ديدني و تاريخي

درياچه استخرپشت
تالاب لپو پلنگان
____________________

شهرستان نور

نور در گذشته به سولده معروف بود و ازقديمي ترين شهرهاي مازندران غربي است. وجه تسمية نور منتسب به رود نور است كه به دليل زلالي آب و اتعكاس نور درآن به اين نام خوانده شده است. شهر نور در زمانهاي گذشته به سبب موقعيت طبيعي و سوق الجيشي از اهميت ويژه اي برخوردار بوده است، وجود قلاع و استحكامات متعدد در اين منطقه وكجور، مبين اين ادعا است. نور امروزي شهري زيبا و توسعه يافته است.

مراكز ديدني و تاريخي

كاخ تميشان
خانه نيما يوشيج
قلعه بلده
آبشارسواسره
غارپيرزن خالي
پارك جنگلي نور
____________________

شهرستان نوشهر

نوشهر كه در سابق دهكده اي به نام خواجك يا خواچك بود، به علت وضعيت خاص ساحل و استعداد بندري كه محل رفت و آمد كشتي هاي تجاري بود، مورد توجه خاص حبيب الله خان سردار خلعتبري پدر محمد ولي خان تنكابني قرار گرفت و روي به آباداني گذاشت و به حبيب آباد معروف شد.

در سال 1305 به واسطة تغييرات زيادي كه در سيماي حبيب آباد به وجود آمد ،به ده نو تغيير نام داد و از آن پس با احداث ساختمانها و خيابانهاي نوساز و توسعة شهر همراه با گسترش تاُسيسات متعدد بندري و احداث اسكله در سال 1318 نوشهر ناميده شد.

مراكز ديدني و تاريخي

پارك جنگلي سي سنگان
درياچه خضرنبي
بناي امامزاده طاهرومطهر
  (hamshahri)